برخی دل سپردگان طریق عرفان، با عنوان نمودن این که در راه کمال و تعالی و قرب، تنها عنایت الهی مؤثّر و ثمربخش است و هر کس این عنایت شامل حالش شد، بی‎زحمت و تقلاّ، به مقصد می‏رسد و آن کس که از این عنایت محروم ماند، با تلاش و تقلاّی خود به جایی نخواهد رسید؛ نتیجه گرفته‌اند که باید دست از کوشش و مجاهدت کشید و چشم انتظار عنایت بود.

این طرز فکر نیز نادرست و ناشی از بدفهمی است. زیرا اوّلاً گرچه کار از عنایت الهی بر می‌آید و این خداست که حجاب‌ها را برطرف می‌سازد و حقایق را به سالک می‌نمایاند و او را به مقصد می‌رساند، امّا خداوند در این امر هرگز به قهر و جبر متوسّل نشده و بدون خواست و طلب شخص، آن را به او تحمیل نمی‌کند. خواست و طلب، با پندار و ادّعا متفاوت است. تشنه کامی که در آفتاب گرم تابستان، در صحرای تفتیده‌ای در معرض مرگ قرار گرفته است، تمامی وجودش طالب و خواستار آب است. او هم به آب فکر می‌کند، هم در زبان آب را طلب می‌کند، هم لبان خشکیده و ترک خورده و چشمان از رمق رفته و پوست بدن به هم جمع شده‌اش از طلب آب حکایت می‌کند و هم با تمام توان به جستجوی آب برمی‌خیزد و از هیچ تلاشی برای دست یافتن به آن کوتاهی نمی‌کند. سالکی هم که به راستی جانش تشنة زلال معرفت و لقاء و وصال محبوب است چنین وضع و حالی دارد. لذا خواست و طلب وی مظاهر عملی هم خواهد داشت و در قالب تلاش و مجاهدتش نیز، خواست و طلب خود را به پروردگار خویش عرضه می‌دارد و این در شرایطی است که برای عمل خود نقشی جز همین ابراز نیاز در محضر خداوند برآورندة نیازها قائل نیست و رفع نیاز را تنها نتیجة عنایت و عطای الهی می‌داند. به تعبیر دیگر گرچه اجابت کنندة‌ خواست و دعا خداوند است، امّا عبد باید اضطرار و افتقار خود را بیابد و از آن اضطرار و افتقار، دعا و خواستی در او پدید آید، تا خداوند به اجابت درخواست و برآوردن خواستة او مبادرت ورزد.[i]

ثانیاً تا آمادگی دریافت عنایت و توفیق الهی در عبد نباشد وی قادر نخواهد بود از آن عنایت و توفیق بهره ببرد و استفاده کند. اگر برای مسافری که در بیابان راه گم کرده است، هدایت‎بخش‏ترین و بهترین راهنمایی‌ها را از طریق فرستندة بی‌سیم ارسال کنند، ولی مسافر مزبور، گیرندة بی‌سیم همخوان و هماهنگ با فرستندة‌ مزبور و هم‌سنخ با طول موج امواج ارسالی و قادر به دریافت آن امواج را نداشته باشد، پیام‌های حیاتبخش ارسالی، برای او ثمری نخواهد داشت و از آن بهره‌ای نخواهد برد. تلاش و کوشش سالک گامی است در جهت کسب آمادگی برای دریافت و بهره‌مندی از نفحات و الطاف و عنایات و توفیق‎های الهی.

ثالثاً همان گونه که خداوند در امر رویش گیاهان عنوان فرموده که:افرأیتم ما تحرثون، ءانتم تزرعونه ام نحنالزّارعون: آیا آنچه را می‏کارید دیده‎اید؟ آیا شما آن را می‏رویانید یا ما رویانندة آنیم؟[ii] تا دهقان بذری نکارد، از فیض رویانندگی خداوند بهره‌ای نصیبش نخواهد شد. یا همان طور که در امر عذاب و کیفر دنیوی کافران و مشرکان پیمان شکن و خوار ساختن آنان و نصرت بخشیدن به مؤمنان فرموده که: قاتلوهم یعذّبهم الله بایدیکم ویخزهم و ینصرکم علیهم و یشف صدور قوم مؤمنین و یذهب غیظ قلوبهم: با آن‎ها بجنگید که خداوند با دستان شما آن‎ها راعذاب می‌کند و خوارشان می‌سازد و شما را بر آنان پیروز می‌گرداند و سینه‎های گروه مؤمنان را شفا می‌بخشدو خشم دل‌هایشان را برطرف می‌سازد.[iii] گرچه همة این امور به خدا نسبت داده شده است، امّا خداوند همة آن‎ها را با دست خود مؤمنان رزمنده انجام می‌دهد و عملی می‌سازد و تا مؤمنان مبادرت به نبرد نکنند، از نصرت و تأییدات مزبور بی‌بهره خواهند ماند.

براین اساس تنها هنگامی جا دارد که سالک چشم به راه عنایات و توفیقات الهی باشد که مجاهدات لازم را انجام داده و آنچه در توانش بوده به کار بسته باشد