برخی پیروان طریقت‎های عرفانی، به علّت جهل و ناآگاهی از معارف عقلی و نقلی دین، در درک و فهم سخن عارفان راستین دچار اشتباه شده و یا در فهم و تعبیر عقلی کشف‎های معنوی خود به خطا رفته و درنتیجه به انحرافات اعتقادی دچار شده‎اند.[i] مهمترین این لغزش‎های عقیدتی‌ عبارتند از:

الفـ عقیده‌مندی به معانی سخیف و نادرستی از وحدت وجود همچون همه خدایی، که با مسلّمات عقلی و نصوص قرآنی و احادیث معصومین علیهم السّلام و نیز با کشف‌های درست و ناب عرفانی مغایر و متضاد است.

بـ عقیده‌مندی به پندارهای باطلی چون حلول خداوند در سالک یا اتّحاد خداوند با سالک، که این نیز با براهین عقلی و ادلّة مستحکم قرآنی و حدیثی و با کشف‌های اصیل و صحیح عرفانی درتضّاد بیّن و آشکار قرار دارد.

جـ اعتقاد به تناسخ و بازگشت روح انسان‌ها پس از مرگ به این عالم در قالب انسان‌های دیگر یا حتّی در پیکر حیوانات و گیاهان، برای پاک شدن و طهارت یافتن و به کمال رسیدن. این باور نیز به استناد دلایل فراوان عقلی و براهین استوار قرآنی و روائی و دریافت‌های قویم و خالص عرفانی، نادرست و باطل است.[ii]

د ـ عدم باورمندی و اقرار به حقّانیّت تشّیع و ولایت اهل بیت علیهم السّلام ، یا بی‌اهمّیّت و بی‌اثر پنداشتن اعتقاد به امامت در طیّ مدارج کمال معنوی و یا حتّی ابراز مخالفت با عقیدة مزبور و اظهار برائت و ضدّیت با عقیده‌مندان به تشیّع و اسیر گمراهی و انحطاط دانستن آن‎ها به استناد مکاشفات خود[iii] و مستند ساختن تمامی این باورهای باطل و بی‌پایه، به نامداران و برجستگان عرصة عرفان و تصوّف.

نادرستی این پندارها و حقّانیّت داشتن تشیّع و مشروط بودن وصول به مقصد قصوای توحید، به پذیرا شدن و قبول ولایت اهل بیت علیهم السّلام و گام سپردن در صراط مستقیم ولایت آن بزرگواران، امری است که براهین مستحکم عقلی و کشفی و نصوص مسلّم قرآنی و حدیثی، بر آن دلالت دارند.

صاحب‌نامانی از عرصة عرفان و تصوّف که غیر شیعه و ناباورمند به امامت اهل بیت علیهم السّلام معرّفی می‌شوند از سه گروه خارج نیستند.

(۱) عارفان کاملی که یا از ابتدای سلوک شیعه بوده و یا در طیّ مدارج سلوک به حقانیّت تشیّع پی برده و پذیرای ولایت اهل بیت علیهم السّلام شده‌اند و به این باور، در گفتار و نوشتارهای خود تصریح نموده‌اند و در اعصار بعد، دشمنان شیعه که در صدد بودند مکتب تشیّع را ناتوان از پروراندن شخصّیت‌های بزرگ علمی و عرفانی جلوه دهند، آنان را غیر شیعه معرّفی نموده و حتّی در آثار مکتوب آن‎ها دست برده و اقاریر آنان به حقّانیت تشیّع و باورمندی به ولایت ائمّه علیهم السّلام را حذف کرده و حتّی مطالبی حاکی از تعارض ایشان با تشیّع و ضدیّت آنان با شیعیان برآن‎ها افزوده‌اند.خوشبختانه در برخی موارد در کاوش‌های محققّان، آثار اصیل آن بزرگان و نامداران عارف که به خطّ خود آن‎ها نگاشته شده است به دست آمده و مخدوش بودن آثار چاپی دستکاری شده به اثبات رسیده است.[iv] در مواردی هم که عارفان بزرگی چون عطّار نیشابوری یا حافظ شیرازی در مجموعة اشعار خود به عقیده‎مندی خویش به تشیّع تصریح نموده‌اند، غالباً مصحّحان که میانة خوشی با ولایت و تشیّع نداشته‌اند، ابیات و قصائد و غزلیّات حاکی از این باورهای شاعر عارف را فاقد اصالت و از موارد افزوده شده بر اشعار شاعر اصلی توسّط دیگرانی که معتقد به تشّیع بوده و خواسته‎اند آن شاعر عارف را نیز شیعه جلوه دهند، قلمداد نموده‌اند.

همان گونه که اشاره شد، به براهین مسلّم عقلی و نقلی و کشفی، وصول به وادی توحید جز از طریق صراط مستقیم ولایت امکان پذیر نیست و منتهیان و عارفان بزرگی که وصول آنان به توحید تردید ناپذیر است، باورمندی و قبولشان نسبت به ولایت اهل بیت علیهم السّلام نیز غیر قابل تردید است.

(۲) عارفان کامل و به مقصد رسیده‌ای که در عین باورمندی به تشّیع و اعتقاد به ولایت و امامت اهل بیت علیهم السّلام ، به علّت زندگی در عصر و محیطی که قدرت در دست دشمنان بی‌رحم و بی‌منطق شیعه بوده و هر کس اظهار تشیّع می‏کرده جان و مال و نوامیسش در معرض نابودی وتعرّض قرار می‌گرفته است، به حکم شرع، تکلیف خود را کتمان عقیده و تقیّه پیشه کردن تشخیص داده و از اظهار عقاید خود پرهیز نموده و به باورهای شیعی خود تصریح نکرده‌اند و یا حتّی در مواردی به همسویی با اعتقادات غیر شیعی تظاهر نموده‌اند.

(۳) مبتدیان یا متوسّطانی که گرچه به دلایلی چون چیره دستی و مهارت در شعر و ادب، صاحب نام شده‌اند، لکن از نظر طیّ مدارج سلوک و نیل به مقامات معنوی، در آغاز یا میانة راه بوده‌اند. در بین این گروه ممکن است افراد ناباور یا حتّی مخالف و معارض با تشیّع به چشم بخورد؛ امّا همان طور که اشاره شد، منزلت عرفانی آن‎ها بدان پایه نیست که انحراف اعتقادی ایشان، برای طالبان تفکیک بین حساب عرفان و تشیّع، به عنوان حجّتی موجّه و قوی، قابل استناد باشد.

هـ ـ اعتقاد به مهدویّت نوعی و انکار مهدویّت شخصی و عقیده نداشتن به فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السّلام که در شب نیمة شعبان سال ۲۵۵ هجری قمری از نرگس خاتون علیهم السّلام در سامرّاء متولّد شدند و مقارن رحلت پدر بزرگوارشان، در سال ۲۶۰ هجری قمری مسئولیّت امامت را عهده‎دار شده و به مدّت ۶۹ سال زندگی مخفی و دور از دسترس عموم را، که غیبت صغری نامیده می‎شود، در پیش گرفتند و پس از آن، زندگی ناشناس در جمع مردم را، که غیبت کبری خوانده می‎شود، آغاز کردند و تا زمان ظهور و قیام جهانیشان برای ریشه‎کنی الحاد و ظلم و فساد و ناامنی از عرصة گیتی و استقرار توحید و معنویّت و عدالت و صلاح و صلح و امنیّت در پهنة جهان، زندگی ناشناس در جمع مردم را با پیکر جسمانی و حیات طبیعی، همچون دیگر انسان‎ها، ادامه می‎دهند و پس از ظهور و قیام و تشکیل حکومت جهانی اسلام، سالیانی رهبری حکومت جهان را در دست داشته و پس از سپری نمودن عمری بسیار طولانی به ارادة الهی، نهایتاً از دنیا رحلت خواهند کرد.

برخی از صوفیان عقیده دارند که آن حضرت در دوران غیبت، پیکر جسمانی و بدن عنصری خود را رها کرده و به روحی مجرّد تبدیل شده‎اند که در پیکر سالکان حلول می‎کنند و از این راه، سالکان به مقام مهدویّت نائل می‎شوند. برخی دیگر از آنان اساساً وجود امام زمان علیه السّلام به عنوان یک شخص انسانی را منکر بوده و مهدویّت را یکی از مقامات معنوی دانسته و هر کس را که به آن مقام نائل ‎شود، مهدی می‎دانند و در نوشته‎ها و سخنانشان واژة "مهدی" را نه به عنوان لقب خاصّ شخص حجّت ‎بن ‎الحسن علیه السّلام ، بلکه به معنی لغوی آن، یعنی هدایت یافته، به کار می‎برند و به استناد احادیثی همچون المهدیّ من هدیت: مهدی (هدایت یافته) کسی است که تو (خدا) هدایتش نموده باشی.[v] و یا پاسخ امام باقر علیه السّلام به حکم بن ابی نعیم که می‎خواست بداند آن حضرت قائم آل محمّد است یا نه، که به وی فرمودند: کلّنا قائم بامر الله: همة ما امامان قیام کنندة به امر خداوند می‎باشیم. او پرسید: فانت المهدیّ: پس آیا شما مهدی هستید؟ حضرت فرمودند: کلّنا نهدی (یهدی) الی الله: همة ما به سوی خدا هدایت می‎کنیم،[vi] تمام احادیثی را کهدر مورد امام زمان علیه السّلام وجود دارد و در آن‎ها به لقب "مهدی"اشاره شده است، تأویل نموده و ناظر بر هر سالک هدایت یافته و هدایت کننده‎ای (کامل مکمِّل) می‎دانند که به مقام قطبیّت اعظم نایل شود.

پسبههردوریولیّیقائماست

تـاقیـامـتآزمـایشدائــماست

هر که را خوی نکـو باشـد بِرَست

هر کسی کو شیشه دل باشد شکست

پس امـام حیّ قائـم آن ولی است

خواه از نسل عمر خواه از علی است

مهدی و هادی وی است ای راه‌جو

هـم نـهان و هـم نشـسته پیـش رو

نادرستی عقاید گروه‌های فوق، که یکی منکر زندگی طبیعی با بدن جسمانی امام زمان علیه السّلام و قائل به حلول روح آن بزرگوار در پیکر سالکان است، و دیگری اساساً منکر شخص امام زمان علیه السّلام و قائل به مهدی و قائم بودن هر شخص هدایت یافتة از راه باطن در طریق تصوّف و هر قطب و مرشد (کامل و مکمِّلی) است، به استناد آیات فراوان و احادیث بی‎شماری که در مورد شخص حضرت مهدی ارواحنا فداه وجود دارد، امری مسلّم و چون روز روشن است. البتّه از آنجا که جنگ و جدل بر سر الفاظ کاری بیهوده است و وضع اصطلاحات در معانی مختلف بلامانع می‎باشد، این امر که شخص یا گروهی لفظ مهدی را در معانی لغوی آن مدّ نظر قرار داده و در مورد هر هدایت یافته‎ای به کار ببرد، چندان مورد اعتراض نیست؛ امّا این که شخص یا گروه مزبور عقیدة به این گونه مهدی‎ها را جایگزین عقیده به امام دوازدهم، حضرت حجّت ‎بن ‎الحسن ‎العسکری علیه السّلام سازد، بی‎شک باطل و مردود می‎باشد. چنان که اگر فردی با تکیّه به مفهوم لغوی کلمة "صادق"، مقامی به نام صداقت یا صادقیّت تعریف نموده و هر شخص راستگو و درستکاری را صادق بنامد، بدون ایراد است؛ امّا اگر به اتّکاء آن، وجود امام صادق علیه السّلام را انکار کند، سخنی باطل گفته و عقیده‎ای نادرست اختیار کرده است.

نکتة دیگر این که گرچه درست است که امام بزرگترین آیة خداوند است[vii] و جلوة آیات خداوند در درون انسان وجود داشته و قابل شهود و رؤیت باطنی است[viii] و در نتیجه جلوة حجّت خدا را می‎توان در درون خویش رؤیت نمود و به شهود امام در باطن خود نایل شد؛ امّا این که کسی وجود و قابل رؤیت بودن آیات خدا را منحصر به جهان درون بداند و وجود و امکان رؤیت آن را در جهان بیرون منکر شود و بر اساس آن، منکر وجود خارجی امام زمان علیه السّلام و قابل مشاهده بودن آن حضرت در جهان خارج شود، امری مردود و باطل است. قرآن کریم در مورد وجود جلوه‎های درونی و بیرونی آیات خداوند و قابل شهود باطنی و مشاهدة حسّی بودن آیات مزبور، می‎فرماید: سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم: بزودی آیاتمان را در جهان بیرون و در درون خودشان، به آن‎ها نشان می‎دهیم.[ix] و نیز می‎فرماید: و فی الارض آیات للموقنین و فی انفسکم افلا تبصرون: و در زمین برای اهل یقین آیات و نشانه‎هایی وجود دارد و در درون خودتان نیز، پس آیا نمی‎نگرید؟[x]^و[xi]