در فهم و فراگیری حقایق هستی و معارف دینی، راه،‌منحصر به کسب و تحصیل ظاهری علوم عقلی و نقلی نیست. آیات و احادیث بسیاری حکایت از این دارند که برخی مؤمنان صالح،‌ حقایقی را از راه باطن دریافت می‌کنند و بی آن که نزد عالم و دانشمندی زانو بزنند، به معارف والایی دستمی‌یابند.

معارف بلندی که خضر علیه السّلام دریافت کرده بود، که حتّی پیامبر الواالعزمی چون موسی علیه السّلام نه تنها به آن راه نیافته بود که حتّی طاقت تحمّل آن را نداشت[i] و نیز حکمتی که به لقمان عطا شده بود[ii]، نمونه‌هایی از این دریافت‌های باطنی است. الهامات باطنی که مادران دو پیامبر بزرگ الهی، یعنی موسی وعیسی علیهما السّلام دریافت کردند[iii]، نمونة دیگری از این حقیقت است. وعدة خداوند به اهل ایمان که درصورت مراعات تقوای الهی، به آن‎ها علم موهبت خواهدشد[iv]و قدرت تمیز حقّاز باطل، به آنان عنایت خواهد ‌‌گردید[v]، شواهد قرآنی دیگری بر این امر می‌باشند.

در احادیث معصومین علیهم السّلام هم به امکان دستیابی به علم موهبتی الهی فراوان تصریح شده است. به‌عنوان نمونه در منابع شیعی، احادیثی بدین قرار وجود دارد: ما اخلص عبد لله اربعین صباحاً الاّ جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه[vi]. ما اخلص عبدلله اربعین یوماً الاّ جرت ینابیع الحکمة من قلبهعلی لسانه[vii]. من اخلص للهاربعین یوماً فجّرالله ینابیع الحکمة من قلبهعلی لسانه[viii]. ما اخلص عبدالایمان بالله اربعین یوماً (ما اجمل عبد ذکرالله اربعین یوماً) الاّ زهّده الله فی‌الدّنیا و بصّره داء‌ها و دواءها واثبت الحکمة فی قلبه وانطق بها لسانه[ix]. و در منابع اهل سنّت نیز چنین احادیثی آمده است:‌ ما من عبد یخلص لله العمل اربعین یوماً الاّ ظهرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه[x]. من اخلص لله اربعین صباحاً ظهرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه[xi]. که معنای اصلی تمامی این احادیث، با اختلاف الفاظی که دارند، این است که اگر کسی وجود خود را چهل روز برای خدا (از غیر او) خالص کند،خداوند چشمه‌های حکمت را از قلب او برزبانش جاری می‌سازد.پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم می‎فرمایند: جاهدوا انفسکم علی شهواتکم تحلّ قلوبکم الحکمة: با تمایلات و خواهش‌های نفسانی خویش مبارزه کنید تا حکمت در دل‌های شما جای گیرد[xii]. امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرمایند:‌ من زهّد فی‌الدّنیا ... علّمه بغیر تعلیم: هر که زهد و بی‌رغبتی به دنیا پیشهسازد... بی آن که از کسی علم بیاموزد خداوند به او علم عنایت می‌کند[xiii]. پیامبر‌اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرمایند:‌ من عمل بما علم ورّثه الله علم ما لم یعلم: هر کس به آنچه دانست عمل کرد، خداوندعلم آنچه نمی‌داند را به او به ارث می‌رساند[xiv].امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرمایند:‌ لیس العلم فی السّما‌ء لینزل الیکم و لا فی الارض لیصعد لکم بل مجبول فی قلوبکم؛ تخلّقوا باخلاق الرّوحانییّن حتّی یظهرلکم: علم نه در آسمان است که برشما فرود آید و نه در زمین است تا برای شما بالا آید، بلکه در قلب‌های شما آفریده شده است؛ به اخلاقروحانیان متخلّق گردید تا برای شما آشکار شود[xv]. و نیز آن حضرت در وصف اهل ذکر می‌فرمایند: و فی ازمان الفترات عبادناجاهم فی فکرهم و کلّمهم فی ذات عقولهم :در دوران‌های مختلف روزگار، بندگانی هستند که خداوند درفکرشان با آنان محرمانه راز گفته و در درون اندیشه‌شان با آن‎ها سخن می‌گوید.[xvi] امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: لیس العلم بالتّعلّم انّما هو نور یقع فی قلب من یرید الله تبارک و تعالی ان یهدیه:‌ علم به درس آموختن نیست. علم نوریاست که خدای تبارک و تعالی در قلب کسی که اراده می‎فرمایدهدایتش نماید، قرار می‌دهد[xvii].

مؤمنانی که با علم اکتسابی ارضاء نشده و به آن بسنده نکرده و در پی علم الهامی و موهبتی الهی و به تعبیر دیگر علم لدنّی برآمده‌اند[xviii]،روی‌کردشان به دین، پدیدآورندة عرفان است.[xix]