۱/ همان‌گونه که در متن بحث اشاره گردید آنچه موجب آفرینش شد محبّت بود و آنچه انسان را به کمال انسانی، که غایت و هدف آفرینش است، نایل می‌سازد نیز محبّت است. روحیّات و خلقیّاتِ شایسته محصول محبّت به خدا و اولیای اوست که مظهر تامّ اسماء و صفات اویند. احکام و دستورات عملی دین نیز چیزی جز صور و شکلهای رفتار عاشق نیست. بنابراین، می‌توان به روشنی تشخیص داد که محور تکوین و تشریع محبّت است و دین نیز که تبیین تکوین و احکام تشریع است، چیزی جز حبّ نیست. چنان که امام باقر علیه السّلام می‌فرمایند: هَلِ ﭐلدّینُ إلاَّ ﭐلْحُبِّ؟ ... ﭐلدّینُ هُوَ ﭐلْحُبُّ وَ ﭐلْحُبُّ هُوَ ﭐلدّینُ: آیا دین چیزی جز محبّت هم هست؟... دین همان محبّت و محبّت و عشق همان دین است.^[۱]

۲/ همان‌گونه که در مقدّمه به تأثیر بینش در به وجود آمدن روحیّات و احساسها، و نقش روحیّات و احساسها در شکل‌گیری رفتارها اشاره کردیم، در اینجا لازم است این نکته را متذکّر شویم که استمرار و مداومت در یک رفتار موجب پدید آمدن ملکات روحی می‌شود و ملکات روحی نیز بر اندیشه و طرز تفکّر و بینش شخص اثر می‌گذارد. لذا تکرار اعمال شایسته موجب پدید آمدن ملکات فاضلة اخلاقی می‌شود و ملکات فاضلة اخلاقی نیز باعث تقویت ایمان و روشن‌بینی درونی و باز شدن درهای ملکوت در برابر دیدة دل فرد و الهام حقایق الهی به قلب وی می‌شود. متقابلاً تکرار و اصرار بر اعمال زشت به تدریج ملکات پلید اخلاقی را در وجود فرد مستقرّ می‌سازد و ملکات مزبور نیز موجبات تیرگی و قساوت و کوری و کری دل فرد و سستی و انهدام بنای ایمان او را فراهم می‌آورد.

ثُمَّ کانَ عٰقِبَةَ ﭐلَّذینَ أَسٰاءُواْ ﭐلسُّوأیٰ أنْ کَذَّبُوا بِـآیاتِ ﭐللهِ وَ کانُواْ بِها یَسْتَهْزِءُونَ: سرانجام کسانی که به بد کردن و به بدیها پرداختند این بود که آیات الهی را تکذیب نمودند.^[۲]

۳/ ثمرة علوم و دانشهای دنیوی نرم‌افزارها و سخت‌افزارها یا تکنیک‌ها و تکنولوژیهاست که تنها بر قدرت عمل فرد می‌افزایند، لذا اگر فراگیرنده و دارنده و بکارگیرندة آنها فردی باشد که قوای حیوانی و شیطانی درون او بر وی مسلّط باشد از بهایم پست‌تر، از وحوش درنده‌تر و از ابلیس مکّارتر خواهد بود، و اگر صفات ملائک بر وجود او مستولی شود و قوای حیوانی و شیطانیش در تسخیر و کنترل قوای مَلَکی او در آمده باشد، نیروی ناشی از دستاوردهای دانش را در مسیر سعادت و کمال خود و دیگران به کار خواهد بست. بنابراین به هیچ‌وجه علم قادر نخواهد

بود انسان را از دین بی‌نیاز نماید و چون انسانی که در مکتب دین تربیت نیابد، همچون گیاهی هرزه و خودرو، فاقد کمالات انسانی و ملکات فاضلة اخلاقی است و جنبه‌های طبیعی و حیوانی در او مسلّط خواهد بود؛ لذا جامعة محروم و بی‌بهره از آموزش و تربیت دینی، هر چه به مراتب بالاتری از علم و تکنولوژی دست یابد و در مسیر عمران و سازندگی پیش رود، از منزلت انسانی دورتر و برای بشر خطرناک‌تر خواهد بود.

۴/ اخلاق منهای مذهب و بدون اعتقاد و ایمان به خدا، به بیان دیگر اخلاق مادّی، فریب و دروغی بیش نیست و فاقد هرگونه ضامن اجرای منطقی و فراگیر است؛ زیرا رفتار اخلاقی به عملی اطلاق می‌گردد که انجام دهندة آن هیچ‌گونه غرض دنیوی شخصی را در ورای آن عمل نجوید و آن عمل را مقدّمة سود دنیوی خویش قرار ندهد و آشکار است که چنین عملی از کسی که ایمان به خدا و آخرت ندارد نمی‌تواند سر بزند.

این که بتوان فرد را به استناد این که بازتاب بدی یا خوبی او به دیگران به خودش باز خواهد گشت و منافع و آسایش دنیوی او را تحت تأثیر قرار خواهد داد، به خوبی جلب کرد و از بدی باز داشت، آرزویی باطل و گمانی بی‌پایه است؛ زیرا کسانی که رفتار غیر اخلاقی آنان به دیگران بیشترین آسیب را می‌رساند غالباً همان کسانی هستند که در سطح بالایی از قدرت قرار دارند و می‌توانند خود را در پناه قدرت خویش از بازتابهای زیانبخش رفتارهای غیر اخلاقی خود مصون و محفوظ نگهدارند.