نکتة دیگر در بحث دعا، توسّل جستن و شفاعت طلبیدن از پیامبر و اهل‌بیت علیهم السّلام است. ممکن است این پرسش به ذهن بیاید که مگر از کسی جز خداوند، می‌توان درخواست کرد و آیا جز او برآورندة حاجتی هست.[۲۹۶]

در پاسخ سؤال مذکور باید توجّه داشت که درخواست از آن بزرگواران چه در زمان حیات ظاهری و چه پس از رحلت ایشان، به دو صورت انجام می‌شود:

۱ـ گاهی اوقات شخص نیازمند، ضمن درخواست حاجت خویش از خداوند، با توجّه به منزلت و جایگاه ویژه‌ای که آن بندگان مقرّب و مستجاب الدّعوه الهی نزد خدا دارند، از آنها درخواست می‌کند که ایشان نیز دعا نموده و از خداوند تقاضا کنند حاجت وی را برآورده سازد. بنابراین آنچه این بندة نیازمند از آنان طلب می‌کند دعا کردن در حقّ اوست و نه برآوردن حاجت وی. این کار عقلاً و شرعاً مجاز و مورد تأیید است، زیرا:

ـ دعا کردن مؤمنان در حقّ یکدیگر کاری پسندیده است.

ـ اینکه شخص مؤمن از دیگر مؤمنان تقاضا کند که برای برآمدن حاجات دنیوی و اخروی او دعا کنند نیز امری شایسته است.

ـ با توجّه به اینکه ایمان راسخ‌تر، عمل صالح افزونتر و قرب بیشتر شخص به درگاه الهی، در به اجابت رسیدن دعای او مؤثّرند،[۲۹۷] علاوه بر اینکه شخص برای برآمدن حاجتش، از خدا درخواست می‌کند، شایسته است از بندگان مؤمن و صالح العمل و مقرّب پروردگار تقاضا کند که آنها نیز برای برآورده شدن حاجتش دعا کنند.[۲۹۸]

بنابراین اگر شخص نیازمندی علاوه بر اینکه خود برای رفع نیازش دعا می‌کند، از پیامبر اکرم یا هر یک از ائمّه یا دیگر انبیا و اولیای الهی علیهم السّلام بخواهد که آنها نیز برای مستجاب شدن دعا و برآورده شدن حاجتش دعا کنند، عقلاً و شرعاً کاری مجاز و پسندیده و سودمند است. این حاجت ممکن است رفع مشکل دنیوی او بوده، و یا بخشیده شدن اخروی وی باشد. که به اوّلی توسّل و به دومی استشفاع (طلب شفاعت)[۲۹۹] ^و [۳۰۰] گفته می‌شود.

۲ـ گاهی از اوقات شخص نیازمند، از بندگان مقرّب الهی درخواست می‌کند از قدرتی که خداوند به ایشان عطا کرده و اجازة به کار بردن آن در رفع نیاز دیگران را نیز به آنها داده است، استفاده کنند و نیاز او را بر طرف نمایند. این کار نیز طبق مبانی عقلی و شرعی، عملی مجاز و سودمند است، زیرا:

ـ خداوند نظام عالَم را بر اسباب و مسببّات قرار داده و برای ایجاد هر چیز، علّت و سببی مقدّر فرموده است؛ در نتیجه ضمن توجّه و آگاهی بر این که اسباب و علل در اثربخشی مستقلّ نیستند و مؤثّر واقعی خداست، به وسیلة علّت و سبب چیزی در پی دستیابی به آن بودن، کاری در جهت تبعیّت از سنن الهی است.

ـ در جهان خلقت، خداوند قدرت انجام کارهایی را به اشخاصی داده است. چه کارهای عادی و معمولی، همچون قدرت معالجه و درمان بیماری که به پزشک داده است، و چه کارهای خارق العاده و غیر معمول، همچون قدرت اعجاز که به انبیا و قدرت کرامات که به اولیا عطا کرده است.[۳۰۱] در هر دو نوع، اشخاص مزبور در کارهایی که می‌کنند متّکی به خداوند بوده و غیر مستقلّند.

ـ اینکه فردی، از اشخاصی که خداوند به آنها قدرت انجام کاری را داده است، درخواست کند که از قدرت مزبور برای رفع مشکل و نیاز وی استفاده کنند و به وسیلة آن، گرفتاری و نیازمندی وی را برطرف کنند، کاری درست و در جهت تبعیّت از سنن الهی است و در این مورد بین قدرت‌های عادی و معمول و قدرت‌های خارق العاده و غیر طبیعی، تفاوتی نیست.[۳۰۲] بنابراین اگر شخصی از یکی از پیامبران یا اولیای مقرّب و صاحب کرامت الهی درخواست کند که با بهره‌گیری از قدرت خارق العاده‌ای که خداوند به وی عطا کرده و اجازه به کار بردن آن در جهت رفع نیاز بندگان را نیز به وی داده است، مشکل یا نیاز او را برطرف سازد، عقلاً و شرعاً کاری درست، پسندیده و نافع می‌باشد. به این کار نیز توسّل گفته می‌شود.[۳۰۳]

تنها توضیح لازم باقیمانده این است که اوّلاً خدای متعال به انبیا و اولیای خویش قدرتی خارق العاده عطا کرده است که به مدد آن بر همة عالَم آگاهند و بر همه جا شاهد و ناظر و به همة صداها شنوا و واقفند. این قدرت که به روح آنها تعلّق دارد، با توجّه به اینکه روح گوهری جاودانی و بی‌مرگ است، منحصر به دوران حیات ظاهری ایشان نیست و پس از مرگ نیز در اختیار آنها می‌باشد. ثانیاً با توجّه به اینکه حقیقت انسان روح اوست و لذا هنگامی که با شخصی سخن می‌گوییم یا از کسی درخواستی می‌کنیم، فی الواقع روح او مخاطب ما است، درخواست از انبیا و اولیا، چه برای دعا کردن در حقّ شخص و چه برای استفاده از قدرت روحیشان برای رفع مشکل و نیاز وی، در زمان حیات ظاهری و در دوران پس از مرگشان،[۳۰۴] حکم واحدی داشته و تفاوتی ندارد؛ لذا همان گونه که در زمان زندگی ظاهری آنان این امور مجاز و سودمند است، در دوران پس از مرگشان نیز جایز و نافع می‌باشد. و همان گونه که در زمان حیات ظاهری هر یک از آنان بهتر است شخص ادب نموده و به حضور آن ولیّ خدا شرفیاب شود و درخواست خویش را در محضر وی بر زبان جاری سازد و از وی بخواهد، در دوران پس از مرگ هر یک از ایشان نیز پسندیده‌تر است که شخص ادب نماید و نزد مرقد مطهّر آن ولی خدا، که به عّلت مدفون بودن پیکر وی در آن مکان، مورد توجّه خاصّ روح او است، حضور یابد و درخواست خود را به زبان آورده و از وی تقاضا کند. به بیان دیگر، با توجّه به استیلا و احاطه و آگاهی و قدرت تصرّفی که نفوس قوی و قدسی، خصوصاً ارواح مطهّر پیامبران و امامان علیهم السّلام در امور این عالَم دارند، در جوار مرقد منوّر ایشان، که محضر ارواح قدسی و جایگاه اشباح برزخی و نورانی آن بزرگواران است، درخواست کردن از ایشان، عملی کاملاً صحیح و جایز و به غایت سودمند و نافع است.

اکنون که ابهامات محتمل بحث توسّل برطرف شد، مناسب است این نکته را یادآور شویم که گرچه تمامی چهارده معصوم علیهم السّلام باب رحمت و مجرا و واسطة فیوضات و نعم مادّی و معنوی الهیند و در رابطه با تمامی نیازها به هر یک از آنها می‌توان توسّل جست، لکن به موجب برخی روایات، توسّل به هر یک از آن بزرگواران برای حاجت‌های خاصّی زمینه فراهم‌تری دارد. از جمله توسّل به رسول خدا و فاطمة زهرا و حسنین علیهم السّلام برای حاجات اخروی، توسّل به امیرالمؤمنین برای انتقام از دشمن ستمگر، توسل به امام سجّاد برای نجات از ستم سلاطین و شرور شیاطین، توسّل به امام باقر و امام صادق علیهما السّلام برای حاجات اخروی و نیل به توفیق طاعت و رضوان الهی، توسّل به امام کاظم برای دستیابی به عافیت، توسّل به امام رضا برای نجات از مشکلات و گرفتاری‌ها و سلامتی در سفرهای زمینی و دریایی، توسّل به امام جواد علیه السّلام برای طلب نزول رزق، توسّل به امام هادی علیه السّلام برای نیل به توفیق قضای نوافل و نیکی به برادران ایمانی و انجام طاعت الهی، توسّل به امام عسکری علیه السّلام برای حاجات اخروی، و توسّل به حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف، در شرایطی که سختی چنان فزونی یابد که کارد به استخوان برسد.