همان طور که پیشتر نیز اشاره شد، زیارت ظاهری، رقیقه‌ای از یک حقیقت والاتر و جلوه‌ای از یک امر عظیمتر و سایه‌ای از یک وجود کریمتر است. حرم و مرقد حقیقی اهل‌بیت علیهم السّلام دل‌های شیفتگان و دلدادگان آنهاست و این حقیقتی است که کراراً مورد تصریح آن بزرگواران قرار گرفته است. قُبُورُنا فی قُلُوبِ مَن والانا، قُبُورُنا فی قُلوبِ شیعَتِنا: قبرهای ما اهل‌بیت در دل‌های کسانی است که محبّت و ولایت و پیروی و تشیّع ما را دارا هستند.[۶۱] فی قُلُوبِ مَن والاهُ قَبرُهُ: قبر آن حضرت در دل‌های کسانی است که اهل محبّت و ولایت او می‌باشند.[۶۲]

زائر این نگرش و باور خود را در حرم اهل‌بیت علیهم السّلام به هنگام خواندن زیارت جامعة کبیره به صراحت بیان می‌کند: بِاَبی اَنتُم وَ اُمّی وَ نَفسی وَ اَهلی وَ مالی، ذِکرُکُم فِی الذّاکِرینَ وَ اَسمائُکُم فِی الاَسماءِ وَ اَجسادُکُم فِی الاَجسادِ وَ اَرواحُکُم فِی الاَرواحِ وَ اَنفُسُکُم فِی النُّفوسِ وَ آثارَکُم فِی الاثارِ وَ قُبُورُکُم فِی القُبُورِ: پدر و مادرم و خود و خانواده‌ام و هرچه دارم به فدای شما باد، ذکر شما در ذاکران و نام‌های شما در نام‌ها و پیکرهای مطهّر شما در پیکرها و روح‌های بزرگ شما در ارواح و نفس‌های مزکّای شما در نفس‌ها و آثار شما در اثرها و قبور منوّر شما در قبرها قرار دارد.[۶۳] به بیان دیگر همة خلق ظرفند و شما بزرگواران مظروفید. در صلواتی که از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده است نیز این حقیقت مورد تصریح قرار گرفته است: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی رُوحِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الاَرواحِ وَ صَلِّ عَلی جَسَدِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الاَجسادِ وَ صَلِّ عَلی قَبرِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی القُبُورِ وَ صَلِّ عَلی صُورَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الصُّوَرِ وَ صَلِّ عَلی تُربَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی التُّرابِ وَ صَلِّ عَلی نُورِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الاَنوارِ: بار الها بر روح محمّد و آل محمّد که در روح‌ها قرار دارد درود فرست و بر پیکر محمّد و آل محمّد که در پیکرها می‌باشد درود فرست و بر قبر محمّد و آل محمّد که در قبرها قرار دارد درود فرست و بر صورت محمّد و آل محمّد که در صورت‌ها می‌باشد درود فرست و بر تربت محمّد و آل محمّد که در تربت‌ها قرار دارد درود فرست و بر نور محمّد و آل محمّد که در نورها می‌باشد درود فرست. بنابراین همان گونه که خدا را در درون می‌توان یافت و جلوه‌های او را در دل می‌توان دید؛ چنانکه قرآن کریم فرمود: وَ فی اَنفُسِکُم اَفَلا تُبصِرونَ؟ و در درون خودتان، آیا نمی‌نگرید؟[۶۴] و سَنُریهِم آیاتِنا فِی الآفاقِ وَ فی اَنفُسِهِم: به زودی نشانه‌های خودمان را در جهان بیرون و در درون خودشان به آنها نشان می‌دهیم.[۶۵] به همان نحو، اهل‌بیت علیهم السّلام را که خلیفة الله و قائم مقام خداوند در جهان آفرینش و اسمای حسنی و امثال علیای حضرت حقّ و وجه الله می‌باشند نیز می‌توان در درون یافت و تجلّیات آن بزرگواران را در درون خویش به عیان دید.[۶۶] براین اساس همان گونه که به موجب حدیث شریف حضرت صادق علیه السّلام : اَلقَلبُ حَرَمُ اللهِ: قلب حرم خداوند است.[۶۷] حرم واقعی اهل‌بیت علیهم السّلام نیز قلب عاشقان و دلدادگان آنها است.

با توجّه به آنچه گفته شد حقیقت زیارت اهل‌بیت علیهم السّلام سفری است در درون برای دیدار آن بزرگواران در حرم دل خویش. بنابراین زائر حقیقی کسی است که به برکت عشق تمام‌عیار و خالصانة خود به اهل‌بیت علیهم السّلام خود آن بزرگواران را زیارت و دیدار می‌نماید و تنها به زیارت مرقد بسنده نمی‌کند. سفر زیارت ظاهری اشاره و سایه‌ای است از این سفر زیارت باطنی، و تمرینی است برای اینکه در همة لحظات عمر و در همة عرصه‌های زندگی، خود را در محضر آن بزرگواران احساس کنیم و به هر سو که رو کنیم، چشمانمان به جمال آن خوبان روشن شود. در این سفر زیارت، طی مسافت طولانی مطرح نیست؛ زیرا مزور در خانة خود زائر می‌باشد.

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار              که در برابر چشمی و غایب از نظری

اگر زائر غبار خودبینی و غفلت و معصیت را از دیدة دل خویش بزداید، چشمش به جمال محبوب حقیقی باز می‌گردد. زیرا همان گونه که امیرالمؤمنین علیه السّلام در مورد خداوند فرمود: لا حِجابَ بَینَهُ وَ بَینَ خَلقِهِ غَیرُ خَلقِهِ: بین خداوند و خلقش جز خود خلق، حجاب و پرده‌ای وجود ندارد.[۶۸] بین زائر و آن بزرگواران نیز مانع اصلی دیدار، همین خودبینی است.

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست         تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

تبعات این خودبینی، غفلت از آن خوبان و آلوده کردن وجود خویش به لوث اخلاق و اعمال زشت و معصیت‌آمیز است.

حجاب و پرده ندارد جمال یار، ولی                            غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

به تعبیر زیبای امام سجّاد علیه السّلام در مناجات سحری خویش در ماه مبارک رمضان: اَنَّ الرّاحِلَ اِلَیکَ قَریبُ المَسافَةِ وَ اَنَّکَ لا تَحتَجِبُ عَن خَلقِکَ اِلا اَن تَحجُبَهُمُ الامالُ (الاَعمالُ) دُونَکَ: کسی که به سوی تو سفر کند راهش نزدیک است و تو خود را از خلق خویش نپوشانده‌ای، تنها آرزوهای دور و دراز دنیوی آنها (یا اعمال زشت و معصیت آمیزشان) است که سبب شده خلق از تو محجوب گردند و از دیدارت محروم شوند.[۶۹]

نظر پاک تواند رخ جانان دیدن                           که در آئینه نظر جز به صفا نتوان کرد

***

دوست نزدیکتر از من به من است                              وین عجبتر که من از وی دورم

چه کنم با که توان گفت که دوست                                    در کنار من و من مهجورم

آری، آن گاه که انسان اسیر غفلت شود و دل را، زرق و برق دنیا جذب کند و شخص در دام محبّت آن اسیر گردد، همة توجّه او به سوی دنیا جلب شده و جز آن چیزی نمی‌بیند؛ زیرا حُبُّکَ الشَّیءِ یُعمی وَ یُصِمُّ: محبّت تو به چیزی، تو را از دیدن جز آن چیز و شنیدن جز دربارة آن چیز، کور و کر می‌سازد.[۷۰]

خوشا به حال آنان که از دام تعلّق دنیا رهیدند و روی دل از دنیا برتافتند و یکسره رو به سوی محبوب حقیقی نمودند و نغمة اِنّی وَجَّهتُ وَجهِی لِلَّذی فَطَر السَّمواتِ وَالاَرضَ حَنیفاً: یکسره روی دلم را به سوی آن کس نمودم که آسمان‌ها و زمین را آفرید و توجّهم را در او متمرکز ساختم.[۷۱] سردادند.

از موانع دیگر این دیدار، به بدبینی عادت کردن و نگاه خود را به جستجوی نقائص و عیوب عادت دادن است. کسی که روحیّة بدبینی پیدا کند و به همه چیز با سوء ظن بنگرد و تجسّسگر عیوب دیگران باشد، به هر چه بنگرد تنها معایب و زشتی‌ها را می‌بیند و از دیدن زیبایی‌های آن کور و نابینا می‌شود. این روحیّه به تدریج سبب می‌شود که شخص در عالَم جز زشتی نبیند و در نتیجه، از دیدن خدا و خوبان خدا که زیبایی مطلقند محروم گردد. این اشخاص چونان مگس‌هایی هستند که چون به باغ پرگلی وارد می‌شوند تنها کودهای حیوانی پای درخت‌ها توجّه آنها را جلب می‌کند و مطلقاً گل‌ها را نمی‌بینند و از عطر دل‌انگیز آنها چیزی احساس نمی‌کنند.

یارب آن زاهد خودبین که به جز عیب ندید                   دود آهیش بر آئینة ادراک انداز

چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است                          بر رخ او نظر از آینة پاک انداز

لذا تنها کسانی می‌توانند زیبایان حقیقی عالَم را ببینند که به برکت نیروی عشق، روحیة زیبابینی پیدا کرده و دیدة خود را از آلودگی به دیدن زشتی‌ها و بدی‌ها، پاک کرده باشند.

منم که شهرة شهرم به عشق ورزیدن                          منم که دیده نیالوده‌ام به بد دیدن

اینان متخلّق به این خُلق الهی و متّصف به ‌این صفت خدایی و در آمده به این صبغه و رنگ الهی‌اند که در صدر دعای شریفی که از اهل‌بیت علیهم السّلام نقل شده، ذکر گردیده است که: یا مَن اَظهَرَ الجَمیلَ وَ سَتَرَ القَبیحَ: ای خدایی که زیبا را آشکار می‌کنی و زشت را می‌پوشانی.[۷۲] در نتیجه برخلاف بدبینان مگس صفت، چونان بلبلانی هستند که در باغ عالَم، جز گل‌ها چیزی توجّه آنها را به خود جلب نمی‌کند و لذا تنها در کنار گل‌ها می‌نشینند و چَه‌چَه زنان، حدیث شیدایی خود در عشق گل را سر می‌دهند.

این دو نکته را، یعنی رهیدن از خودبینی و بدبینی، که به عنوان شرط اصلی شهود و دیدار محبوب ذکر کردیم، شاعر از قول شیخ و مرشد خود، به زیبایی نقل کرده است.

مرا شیخ دانای مرشد، شهاب                                         دو اندرز فرمود بر روی آب

نخست آن که در نفس خودبین مباش                           دوم آنکه در خلق بدبین مباش

حقیقت زیارت، چنین سفری است که از خانة نفس آغاز و به حرم دل ختم می‌گردد و به دیدار یار منجر می‌شود. خوشا بر احوال آنان که زیارت ظاهریشان مبدأ و منشأ این زیارت باطنی گردد.[۷۳]