از آن‌جا که همۀ قوانین اسلام بر اساس زمینۀ مشخّصی است که اسلام قبلاً آن زمینه را آماده می‌کند تا احکام، آثار مطلوب خود را در زندگی بر جای گذارد و از آن‌جا که این زمینه، از عناصر سه‌ گانه‌ای که هر یک دیگری را در پی دارد ترکیب می‌شود، که عبارتند از عقیده، مفاهیم و عواطف؛ مشاهده می‌کنیم که زکات بر پایه‌ای از اعتقاد به خداوند بزرگ آفرینندۀ آسمان‌ها و زمین و مالک همۀ چیزها در عالم هستی و بخشندۀ همۀ نعمت‌ها، و بر اعتقاد به زندگی دیگر و ثواب بسیار در آن‌جا، بنا شده است.

بر این دو عقیده مفاهیمی بنا شده است که اثر بزرگی در بسیاری از احکام اسلامی و از جمله زکات دارد. از مفاهیمی که زکات مبتنی بر آن است مفهوم خلافت انسان در زمین می‌باشد. قرآن در جاهای متعدّد تصریح می‌کند که انسان خلیفۀ خداوند تعالی در زمین است و او می‌بایست مقتضیات این خلافت را، از آباد نمودن زمین و انفاق کردن برای بستن راه بر هر خلل اقتصادی‌ای که حرکت انسانیّت را به تأخیر می‌اندازد، محقّق سازد.

اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیفَةً: من در روی زمین خلیفه‌ای قرار می‌دهم[۱]، وَ اَنفِقُوا مِمّا جَعَلَکُم مُستَخلِفینَ فیهِ: از آنچه خداوند شما را بر آن خلافت بخشیده است انفاق کنید.[۲]، وَ تَرَکتُم ما خَوَّلناکُم وَراءَ ظُهُورِکُم: آنچه را به شما عنایت کردیم در پشت سرتان رها کردید.[۳]

و نیز مفهوم این‌که خداوند تعالی هرچه در زمین است و انسان بدان نیازمند بود را برای او فراهم ساخته است. آتاکُم مِن کُلِّ ما سَاَلتُمُوهُ: آنچه خواستید به شما دادیم.[۴]، خَلَقَ لَکُم ما فِی‌ الاَرضِ جَمیعاً: هرچه را در زمین است برای شما آفرید.[۵]

همچنین مفهوم این‌که روزی، برای انسانها تقسیم شده است؛ پس مسلمان وقتی وظایفش را انجام داد هرگز ترسی از کمبود ندارد.

و مفهوم سود، اعمّ از دنیوی و اخروی. فرق است بین اینکه انسان زندگی را همین زندگی دنیوی بداند، یا به حیات اخروی که زندگی جاوید حقیقی است معتقد باشد و کاستن از لذّات مادّی طبق احکام را به مفهوم ثواب فراوان و جاودانگی در بهشت برین بداند. در این صورت مفهوم سود تغییر یافته، مقصود از لذّت چیزی بزرگتر از لذّات دنیوی خواهد بود.

و مفهوم برادری عمومی، که همۀ آنچه از حساب سود و زیان در آن است را منتفی می‌سازد.

همۀ این مفاهیم انسان مسلمان را وامی‌دارند به این‌ که به بهترین وجه به انجام وظیفه‌اش بپردازد؛ بلکه به این‌که همراه آن عمل، لذّت کامل و عواطف رو به تزایدی را احساس کند که او را به انجام وظیفۀ اجتماعی‌اش، در ایجاد تکافل و توازن و از مال خود به فقیر دادن، بلکه انفاق بالاتر از حدّ واجب و سهیم شدن در بالا بردن سطح زندگی فقرا تا حدّ بی‌نیازی و خودکفایی آن‌ها به‌ویژه در کار و رشد، برانگیزد. و این در حالی است که مسلمین اعتقاد دارند زکات علاوه بر ثواب اخروی و اداء شکر خدای تعالی به خاطر نعمت‌هایش، موجب حفظ اموالشان و رشد آن نیز می‌باشد.

از امام رضا ۷ است: اِنَّ عِلَّةَ الزَّکاةِ مِن اَجلِ قُوتِ الفُقَراءِ وَ تَحصینِ اَموالِ الاَغنِیاءِ ِلاَنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّفَ اَهلَ الصِّحَّةِ القِیامَ بِشَأنِ اَهلِ الزَّمانَةِ وَ البَلوی کَما قالَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی «لَتُبلَوُنَّ فی اَموالِکُم وَ اَنفُسِکُم»،‌ فی اَموالِکُم اِخراجُ الزَّکاةِ وَ فی اَنفُسِکُم تَوطینُ الاَنفُسِ عَلَی الصَّبرِ مَعَ ما فی ذلِکَ مِن اَداءِ شُکرِ نِعَمِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الطَّمَعِ فِی الزِّیادَةِ مَعَ ما فیهِ مِنَ الرَّأفَةِ وَ الرَّحمَةِ ِلاَهلِ الضَّعفِ وَ العَطفِ عَلی اَهلِ المَسکَنَةِ وَ الحَثِّ لَهُم عَلَی المُواساةِ وَ تَقوِیَةِ الفُقَراءِ وَ المَعُونَةِ لَهُم عَلی اَمرِ الدّینِ وَ مَوعِظَةٍ ِلاَهلِ الغِنی وَ عِبرَةٍ لَهُم لِیَستَدَلّوُا علی فُقَراءِ الآخِرَةِ بِهِم وَ ما لَهُم مِنَ الحَثِّ فی ذلِکَ عَلَی الشُّکرِ ِللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی لِما خَوَّلَهُم وَ اَعطاهُم وَ الدُّعاءِ وَ التَّضَرُّعِ وَ الخَوفِ مِن اَن یَصیروُا مِثلَهُم فی اُمُورٍ کَثیرَةٍ فی اَداءِ الزَّکاةِ و الصَّدقاتِ وَ صِلَةِ الاَرحامِ وَ اصطِناعِ المَعروُفِ: مقرّر شدن زکات، به خاطر معاش فقرا و محفوظ ماندن اموال بی‌نیازان است. زیرا خداوند عزّ و جلّ افراد سالم را مکلّف نموده است به کار ضعفا و مبتلایان بپردازند؛ همان‌گونه که خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: «شما را در مال‌ها و جان‌هایتان می‌آزماییم»، در مال‌هایتان، خارج نمودن زکات است و در جان‌هایتان، خو کردن جان‌هاست بر صبر بر آن. علل دیگر عبارتند از شکر نعمت‌های خداوند عزّ و جلّ و طمع افزونی، و رأفت و رحمت نسبت به ضعفا و توجّه به مسکینان و تشویق بر مواسات با آن‌ها و تقویت فقرا و کمک به آن‌ها در کار دین و اندرز برای بی‌نیازان و عبرتی برای آن‌ها تا با مشاهدۀ مساکین، به فقراء آخرت ‌دلالت شوند، و تشویق بر شکر خدای تبارک و تعالی به خاطر چیز‌هایی که به آنان تفضّل نموده و اعطا کرده است و دعا و تضرّع و ترس از این‌که در ا‌مور بسیاری مثل آن‌ها بشوند؛ که تمامی این آثار در پرداخت زکات و صدقات وصلۀ ارحام و اختیار نمودن نیکی‌ها و‌جود دارد.[۶]

همان‌گونه که در نهج‌البلاغه آمده است، امیر‌المؤمنین ۷ می‌فرماید: وَ اِذا وَجَدتَ مِن اَهلِ الحاجَةِ مَن یَحمِلُ لَکَ زادَکَ اِلی یَومِ القِیامَةِ فَیُوافِیَکَ بَهِ غَداً حَیثُ تَحتاجُ اِلَیهِ فَاغتَنِمهُ... وَ اغتَنِم مَنِ استَقرَضَکَ فی حالِ غِناکَ لِیَجعَلَ وَقتَ قَضائَهُ لَکَ فی یَومِ عُسرَتِکَ: وقتی از نیاز‌مندان کسی را یافتی که توشه‌ات را تا روز قیامت برای تو حمل می‌کند و فردای قیامت در جایی که بدان نیاز‌مندی آن را به تو برمی‌گرداند، پس آن را غنیمت بشمار… و کسی را که در حال بی‌نیازیت از تو وام می‌خواهد تا زمان بازپرداخت آن به تو را روز تنگ‌دستیت قرار دهد، غنیمت بدان.[۷] و همچنین می‌فرماید: وَ الزَّکاةَ تَسبیباً لِلرِّزقِ: و زکات عامل رسیدن روزی است.[۸] و می‌فرماید: اَللهُ َاللهُ فِی الزَّکاةِ فَاِنَّها تَطفَئُ غَضَبَ الرَّبِّ، اَللهُ اَللهُ فِی الفُقَراءِ وَالمساکینِ،‌ فَشارِکُوهُم فی مَعایِشِکُم: خدا را در نظر بگیرید، خدا را در نظر بگیرید در زکات، که آن غضب پروردگار را خاموش می‌کند، خدا را در نظر بگیرید، خدا را در نظر بگیرید در مورد فقرا و مسکینان، پس در روزیتان با آن‌ها شریک شوید.[۹]

و از امام صادق ۷ از پدرش، از پدرانش :، نقل شده است ‌که فرمود: قالَ رَسُولُ اللهِ ۶ لا تَزالُ اُمَّتی بَخَیرٍ ما لَم یَتَخاوَنوُا وَ اَدُّوا الاَمانَةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ اِذ لَم یَفعَلوُا ذلِکَ ابتَلَوا بِالقَحطِ وَ السِّنینَ: رسول خدا که درود خدا بر او و آلش باد فرمود: امّت من تا زمانی که خیانت ‌نکنند و امانت را به صاحبش بازگردانند و زکات را بپردازند، همواره به نیکی خواهند ‌زیست و وقتی که این کار‌ها را نکردند، به قحطی و خشکسالی مبتلا می‌شوند.[۱۰]

و رسول خدا که درود بر او و خاندانش باد فرمود: اِذا مُنِعَتِ الزَّکاةُ مَنَعَتِ الاَرضُ بَرَکاتَها: وقتی ز‌کات پرداخت نشود زمین برکاتش را دریغ می‌کند.[۱۱]