بحث در این زمینه، حول دو امر دور می‌زند:

امر نخست: حکمت‌هایی از روزه که از این‌که یکی از اجزای نظام عبادات در اسلام است، ناشی می‌شود.

امر دوم: حکمت‌هایی که از طبیعت و شرط‌های ویژۀ روزه ناشی می‌گردد.

امر نخست

آنچه از موارد عدیده می‌توان خلاصه کرد این است که در قرآن کریم و احادیث، لفظ عبادت و مشتقّات آن، به معنای عرفی‌ای که می‌توان آن را در عبارتی که ذیلاً می‌آید خلاصه کرد، استعمال شده است.

عبادت اسلامی: مبادرت ورزیدن به اموری که بندگی مطلق خداوند عزّ و جلّ اقتضا می‌کند و سوق دادن زندگی، هماهنگ با خواست و رضایت الهی.

زیرا آنچه ابتدا از الفاظ به ذهن متبادر می‌شود، خصوصاً قبل از این‌که اصطلاحی برای منتقل نمودن آن الفاظ به معنای دیگر شیوع یابد، معانی عرفی آن‌ها است.

چنانچه آشکار است، هدف آفرینش همة موجودات آگاه و ذی‌شعور، با عوالم گوناگونی که دارند، عبادت خدا قرار داده شده است. همان‌طور که آیة کریمة قرآن بر آن تصریح می‌نماید. وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ وَ الاِنسَ اِلاّ لِیَعبُدوُنِ: جنّ و انسان را نیافریدم مگر برای این‌که مرا عبادت کنند.[۱]

روح بندگی هر چه در باطن انسان نفوذ کند، به وسیلۀ اعمال انسان، بر زندگی و سلوکش پرتو می‌افکند و او را به سوی ملتزم شدن کامل و فراگیر به شریعتی که مولی، در پرتو واقعیّت مقرّر می‌سازد، راهبر می‌شود و تنها در این هنگام است که سیر در راه کمالی که آفرینندۀ انسان برای او خواسته است تضمین می‌گردد.

آنچنان که قرآن کریم نقل می‌کند، پیامبران در اوّلین مرحله‌ای که با قومشان روبرو شدند، با عبارت اُعبُدُوا اللهَ: خدا را عبادت کنید، با آن‌ها مواجه شدند و در راه تحقّق بخشیدن به مفاد این سخن در امّت‌های خود، تلاش و مبارزه کردند و قربانی‌های ارزشمندی را تقدیم نمودند و این قربانی‌ها، با چیزی جز این‌که انبیاء از امّت‌هایشان طلب می‌کردند، یعنی هماهنگ نمودن زندگی با هدایت الهی، برابر نبود.

وقتی انجام مقتضای بندگی و عبادت، به ملتزم شدن فرد به همۀ آنچه در قوانین اسلامی آمده‌ است، تعبیر شود. بسیاری از وقایع تاریخ اسلام آن را مورد تأکید قرار می‌دهند.

امام موسی‌بن جعفر علیه السّلام از درِ خانۀ یکی از مترفین عبور می‌کند، در حالی‌که آن شخص در دریای لذّات و شادیش غرق است. حضرت کنیزش را می‌بیند که برای بیرون انداختن ته‌ماندۀ غذا از خانه خارج شده است. حضرت از او در مورد صاحبخانه می‌پرسد که آزاد است یا بنده، و وقتی آن کنیز به حضرت پاسخ می‌دهد که آزاد است، حضرت به او می‌فرماید: آری اگر بنده بود از مولایش می‌ترسید. این عبارت موجب کنده شدن آن مرد از همۀ آن مجالس و انحرافات بود.

لکن فقهاء ـ رضوان الهی بر همۀ آنان باد ـ بعضی از اعمال مهم را در ضمن بخش خاصّی قرار داده‌اند و در نامیدن آن، اصطلاح نظام عبادات را به کار برده‌اند و آن عبارت است از هر عملی که در صحّتش، قصد قربت به خدای تعالی شرط باشد. زیرا این اعمال به نتایج مورد نظر از آن‌ها نمی‌انجامند مگر وقتی که سرشار از این عنصر روحی باشند و از همین‌جا است که این اعمال، برترین انواع عبادت به معنی عرفی آن و سزاوارترین مصادیق برای عبادت می‌باشند.

فقهاء ـ رحمت خدا بر ایشان باد ـ این نظر را دارند که انسان می‌تواند زندگیش را به زندگی عبادی به معنای مصطلح، متحوّل سازد و این امر بدین وسیله انجام می‌شود که به هر رفتار و اندیشه‌ای، با این احساس که در جهت پیروی از رضای الهی بدان قیام می‌کند، مبادرت ورزد. طبیعی است که این امر بعد از یقین به مشروعیّت آن رفتار است.

حال ببینیم مهم‌ترین دستاورد‌های عبادت به معنی اخصّ آن چیست.

مهم‌ترین این دستاوردها در موارد زیر خلاصه می‌شوند: