عبادات نقش بزرگی در اسلام دارند و احکام عبادی، بخش مهمی از احکام شرع را تشکیل می‌دهند و سلوک عبادی، امری مهم و قابل ملاحظه در زندگی روزانة انسان متدیّن می‌باشد.

نظام عبادات در اسلام یکی از وجوه ثابتی است که جز به میزان اندکی، از حرکت عمومی حیات و تحوّلات اجتماعی در زندگی انسان متأثّر نمی‌گردد؛ برخلاف دیگر جنبه‌های تغییر‌پذیر، همچون معاملات و عقود، که تحت تأثیر تحوّلات اجتماعی زندگی انسان قرار دارند.

در عرصة عبادات، انسان عصر برق و فضا، همان‌گونه که گذشتگانش در عصر آسیاب‌های دستی نماز می‌خواندند و روزه می‌گرفتند و حج به جا می‌آوردند، نماز می‌گزارد و روزه می‌گیرد و حج بجا می‌آورد.

درست است که این دو انسان، از نظر حضور یافتن‌شان برای عبادت با یکدیگر متفاوتند؛ این با هواپیما به حج سفر می‌کند و آن همراه قافله‌ای از شتر مسافرت می‌کرد، و این پیکرش را در نماز با لباس‌هایی که محصول ماشین است می‌پوشاند و آن بدنش را با لباس‌هایی که با دست خود پار‌چه‌اش را بافته بود؛ ولکن شکل کلّی عبادت و نحوة مقررّات آن یکی است و ضرورت انجام مداوم آن ثابت است و ارزش تشریعی آن، تحت تأثیر رشد مستمرّ تسلّط انسان بر طبیعت و ابزار زندگیش، قرار نداشته و در اثر آن تغییر نمی‌یابد.

این بدان معنی است ‌که نماز، روزه، حج، زکات و دیگر عبادات اسلامی، پدیده‌ای محدود به زمانی خاص و مقرّراتی محدود به شرایطی که در هنگام وضع آن وجود داشته، نمی‌باشد. بلکه این عبادات، در شرایطی که انسان کارِ به حرکت در آوردن ماشین به وسیلة نیروی اتمی را به پایان رسانده، به همان‌گونه بر او واجب است که بر انسانی که زمین را با ابزار دستی کشاورزی می‌کاشت واجب بود.

از این امر نتیجه می‌گیریم که نظام عبادات، نیاز ثابتی را در زندگی انسان، که با او آفریده شده است و علی‌رغم تحوّلات مستمرّ در زندگی انسان، به‌طور ثابت بر او سایه افکنده است، تأمین می‌نماید؛ زیرا درمان با شیوۀ ثابت، حاکی از آن است که نیاز ثابت است. اینجا سؤال بعدی پدیدار می‌گردد.

آیا حقیقتاً در زندگی انسان، از زمانی که اسلام نقش تربیتی خود برای انسان را آغاز کرده، نیاز ثابتی وجود داشته است که تا کنون مستمرّاً به‌صورت یک نیاز زندة بشری بر او سایه افکنده باشد، ‌تا بر اساس ثبات آن نیاز، ثبات روش‌هایی را که دین به‌وسیلة آن، نیاز مزبور را تأمین کرده و سیراب نموده است، تفسیر نماییم و در پی آن، استمرار عبادات را برای انجام نقش مثبت آن در زندگی انسان توجیه کنیم؟

در نگاه اوّل به نظر می‌رسد وجود نیاز ثابتی از این قبیل، پذیرفته نیست و هنگامی که انسان امروز و دیروزِ دور را کنار هم می‌گذاریم، وجود نیاز ثابت، با واقعّیت زندگی انسان قابل تطبیق نمی‌باشد؛ زیرا می‌یابیم که از نظر زندگی و مشکلات و عوامل تحوّل آن، انسان از شرایط جامعة قبیله‌ای که شریعت خاتم در آن ظهور کرد، و از مشکلات بت‌پرستی آن جامعه و خواسته‌ها و اهداف محدودش، مستمرّاً دور می‌شود و این دور شدن مستمر، تحوّلی اساسی در همة نیاز‌ها و خواسته‌ها و آرزو‌هایش و در پی آن، در راه برآورده نمودن نیاز‌ها و سامان دادن آن‌ها را قطعی می‌سازد. پس چگونه ممکن است عبادات با نظام تشریعی ویژه‌اش، در طول این دوران طولانی زندگی انسان، علی‌رغم تحوّل عظیم در ابزار‌ها و روش‌های زندگی، نقشی حقیقی ایفا نمایند؟

اگر عبادات، همچون نماز، وضو، غسل و روزه، در مرحله‌ای از زندگی انسان بدوی مفید بود، زیرا در تهذیب اخلاق و التزام عملی بشر به پاکیزه نگاه داشتن بدنش و خود‌داری او از افراط در خوردن و آشامیدن نقش داشت، تمدّن امروزی و شیوه‌های زندگی اجتماعی آن، این اهداف را برای انسان معاصر تحقّق می‌بخشد. پس این عبادات، آن‌گونه که روزی از روز‌ها نیاز ضروریی بود، دیگر نیازی ضروری شمرده نمی‌شود و برای آن‌ها نقشی در ساختن تمدّن انسان یا حلّ مشکلات تمدّن بشری باقی نمی‌ماند.

لکن این دید اشتباه است؛ زیرا تحوّل در ابزار و ادوات و تبدیل ابزار دستی کشاورزی، به وسیله‌ای که نیروی بخار آن را به حرکت در می‌آورد یا نیروی برق آن را به کار می‌اندازد، تنها تغییر در رابطة انسان با طبیعت و اشکال مادّی مربوط به آن را ایجاب می‌کند و به دنبال چنین تغییری، چیز‌هائی که رابطة انسان و طبیعت را مجسّم می‌کند، مثل زراعت که رابطة بین زمین و کشاورز را مجسّم می‌‌نماید، از نظر شکل و محتوای مادّی متحوّل می‌گردد. امّا عبادات رابطة بین انسان و طبیعت نیست ‌تا از عوامل این تحوّل متأثّر گردد؛ بلکه رابطه‌ای است بین انسان و پروردگارش و نیز پیوند روحی‌ایست در جلب علاقة انسان به همنوعش. و در هر دوِ این ابعاد، انسانیّت در جریان تاریخ؛ با نیاز‌های ثابتی همراه است که انسان عصر روغن چراغ و انسان عصر برق به‌طور یکسان با آن‌ها رو‌به‌رو می‌باشند.

نظام عبادات در دین اسلام طریق ثابتی است برای برآورده ساختن نیاز‌های ثابتی از این نوع و برای غلبه بر مشکلاتی که طبع مرحله‌ای نداشته، بلکه مستمرّاً در ساختمان فردی و اجتماعی و تمدّنی انسان، در برابر او قرار دارند. این طریقه که از آن به عبادات تعبیر می‌شود، همواره و تا امروز در اهدافش زنده است و در غلبه یافتن انسان بر مشکلاتش و موفقیّت او در تلاش‌هایش در عرصة تمدّن، شرط اساسی است. بر این مبنا انسان در آینده، در هر مقطع از تکنولوژی و پیشرفت مادّی که قرار گیرد، باز هم برای غلبه بر مشکلاتش به عبادت نیاز خواهد داشت.

برای اینکه این حقیقت را به ‌طور واضح درک کنیم می‌بایست به برخی از نیاز‌ها و مشکلات ثابت در زندگی انسان و نقشی که عبادات در پاسخگویی به آن نیاز‌ها و غلبه بر آن مشکلات دارند، اشاره نماییم. این نیاز‌ها عبارتند از:

1. نیاز به ارتباط با مطلق.
2. نیاز به کار را برای نفس عمل انجام دادن و فراتر از منافع خود را خواستن.
3. نیاز به احساس مسؤولیّت درونی به منزلة یک ضامن اجرا.

اکنون به توضیح این نیاز‌ها می‌پردازیم.