سالک تنها دو کار دارد. یکى کسب معرفت، دیگرى تهذیب نفس. کسب معرفت در مورد خدا، تا در نتیجه‌ى آن به محبّت تمام‌عیار نسبت به خدا، و از آن طریق به کمالات و مقامات معنوى نایل شود. و نیز کسب معرفت در مورد خود، دنیا، آخرت، نبىّ، ولىّ، مَلَک، شیطان و مرگ. تهذیب نفس، تا به اخلاق و کردار و سخن نیکو مزیّن شود.

۱/ معرفت خدا سبب محبّت، محبّت سبب طالب وصال محبوب شدن و هدفمندى، هدفمندى سبب عزم وصال محبوب و نیّت، نیّت سبب عمل است و عمل شخص را مى‌سازد. بنابراین هرچه معرفت بالاتر باشد، محبّت شدیدتر، هرچه محبّت شدیدتر باشد، هدف شناخته‌شده‌تر و عالى‌تر، هرچه هدف شناخته‌شده‌تر باشد، نیّت خالص‌تر، هرچه نیّت خالص‌تر باشد، عمل ارزشمندتر و اثربخش‌تر، و هرچه عمل ارزشمندتر و اثربخش‌تر باشد، شخص که محصول عمل است متکامل‌تر خواهد شد. پس معرفت، محبّت، خلوص و صدق در عمل کارساز است، نه زیادى کمّیّت عمل.

۲/ در سایه‌ى تهذیب نفس، لذّات مادّى و خودخواهى و خودبینى، که حجاب فروغ الهى است، برطرف و جمال الهى مشاهده مى‌شود.

در عرصه‌ى تزکیه و تهذیب نفس، ابتدا باید به تزکیه‌ى عملى و سپس به تزکیه‌ى اخلاقى پرداخت و مقدّمه‌ى ضرورى این دو، خویشتن‌شناسى و شناخت نقاط قوّت و ضعف رفتارى و اخلاقى خویشتن و پذیرفتن واقعیّت‌ها و فریب ندادن و توجیه و تبرئه نکردن خود از نقایص و عیوب خویش است.

۳/ در عرصه‌ى تزکیه‌ى عملى، از یک سو باید رفتارهاى ناشایست و معصیت‌آمیز را کنار گذاشت تا هم با ارتکاب جرائم، نامه‌ى عمل و پرونده‌ى گناهانمان سنگین و سیاه نشود و هم در اثر تکرار اعمال زشت، خصلت‌هاى منفى در درونمان ریشه‌دارتر نگردد. از سوى دیگر، باید با انجام اعمال ستوده و طاعت حضرت حق، کارى کرد که هم کارنامه‌ى اعمالمان درخشان شود و هم خصلت‌هاى مثبت متناسب با آن اعمال، در درونمان ایجاد، تثبیت و تقویت شود.

براى تزکیه‌ى عملى باید در آغاز روز به مشارطه‌ى با نفس خویش پرداخت و با خود قرار گذاشت فرصت گران‌بهایى را که خدا در قالب این روز در اختیارمان قرار داده است و معلوم نیست روز دیگرى براى ما مقدّر شده باشد، در جهت طاعت و تعالى صرف کرد و از به هدر دادن آن با اعمال بى‌ارزش و بیهوده و یا صرف کردن آن در معصیت و فساد، به‌شدّت پرهیز کرد. در طول روز باید مراقبه کرد که نفس از قرارِ گذارده شده تخطّى نکند. در پایان روز، باید به محاسبه‌ى نفس پرداخت و با مرور عملکردهاى ظاهر و باطن خود در طول روز، بررسى کرد که در چه مواردى قرار ابتداى روز به‌دقّت مراعات شده است و در چه مواردى از آن تخلّف صورت گرفته است. پس از محاسبه، نباید مواردى را که قرار مزبور مراعات شده است به‌حساب خود گذارد؛ بلکه باید آن را توفیقى از جانب حضرت حق به‌شمار آورد و عنایت و حفظ الهى را سبب آن موفّقیّت دانست و لذا خداوند را براى لطفى که شامل حال نموده است شکر کرد. این شکر زمینه‌ساز افزونى این عنایت و حفظ در روز آینده مى‌شود. امّا در مواردى که از قرار مزبور تخلّف شده است، باید نفس خویش را مورد بازخواست و نکوهش قرار داد و سپس عضو متخلّف خود را به انجام اعمال مستحب، به مقدارى که عضو مزبور خسته شود و در اثر آن، لذّت کار خلافى که مرتکب شده است از بین برود، وادار ساخت و از این طریق، خود را سرزنش، تنبیه، تأدیب و مجازات کرد. آن‌گاه باید رو به توبه آورد و با پشیمانى از به هدر دادن فرصتى که مى‌شد به‌وسیله‌ى آن، قرب و رضایت حق را کسب کرد، ولى در اثر نادانى، مایه‌ى بُعد از خدا و غضب الهى شده است؛ عزم کرد که اگر خدا فرصت دیگرى در اختیار قرار داد و فردایى مقدّر شد، به هیچ وجه چنین خطایى را مرتکب نشد و نیز در مقام جبران خساراتى که از رهگذر کارهاى خلاف، به خود و دیگران وارد شده است برآمد و درنهایت، با شرمندگى تمام و در عین اینکه خود را مستحقّ بخشیده شدن ندانست، از محضر الهى عذرخواهى کرد و به اعتبار فضل بى‌منتهاى حق، درخواست عفو و بخشش نمود و به پذیرفته شدن آن امید داشت.

با مداومت در این برنامه، به‌تدریج نفس سرکش، رام و مطیع و منقاد فرمان حضرت حق مى‌شود و دیگر از مسیر طاعت و بندگى گام بیرون نمى‌نهد. در اینجا کار تزکیه‌ى عملى به نتیجه
رسیده است و نوبت به تزکیه‌ى اخلاقى مى‌رسد.

۴/ در عرصه‌ى تزکیه‌ى اخلاق باید از یک سو، صفات و خلقیّات بدى که شخص به آنها مبتلاست، حذف شوند، از سوى دیگر، اخلاق و ملکات نیکى که فرد فاقد آنهاست، کسب گردند.[۱]

براى حذف صفات نکوهیده و ناپسند باید اوّلا با مطالعه‌ى آیات قرآن و احادیث معصومان علیهم السلام و کتب اخلاقى و نیز با تفکّر و تأمّل، به شدّت قبح و زیان‌هاى دنیوى و اخروى آنها آگاه شد. ثانیآ باید به هر زحمتى شده، خود را به انجام پیاپى رفتارهاى متضادّ با اقتضائات عادات و صفات بد خود، وادار کرد. ثالثآ باید از همنشینى با مبتلایان به آن صفات ناپسند به‌شدّت پرهیز کرد.

براى کسب صفات نیک باید اوّلا به انجام پیاپى اعمال متناسب با آن صفات مبادرت ورزید تا از طریق تکرار عمل، ملکه‌ى آن صفات در نفس ایجاد شود. ثانیآ از همنشینى، معاشرت و دوستى صمیمانه با دارندگان آن صفات نیک بهره جست تا از آنها رنگ پذیرفت.

افزودن بر دانایى و آگاهى‌هاى خویش در زمینه‌هاى تربیتى و آشنایى با سازوکار و روش‌هاى تغییر روحیّات و خلقیّات، و نیز توانمندسازى عقل براى تشخیص درست رفتار شایسته در هر موقعیّت، از طریق مطالعه‌ى کتب اخلاقى و روانشناسى، از یک سو، و تقویت اراده‌ى خویش از طریق انجام طاعات و عبادات، به‌منظور ثبات قدم در مسیر نیکى‌ها و تسلیم نشدن و فریب نخوردن در برابر وسوسه‌هاى گمراه‌کننده و اغوائات لغزاننده‌ى نفس و شیطان، از سوى دیگر، در تزکیه‌ى اخلاقى بسیار سودمند و کارساز است.

۵/ در مسیر تزکیه، باید دوجانبه کار کرد. از یک سو، با توجّه به اصل وراثت، یعنى تأثیر رفتارهاى ظاهرى بر حالات و خصوصیّات درونى، باید با ترک کارهاى نکوهیده و انجام مستمرّ و مکرّر اعمال ستوده، از ریشه‌دارتر شدن اخلاق و صفات بد جلوگیرى کرد و به ایجاد و تقویت ملکات خوب مبادرت ورزید و از این راه به تحوّل مثبت در روحیّات و نهایتآ در بینش و معرفت، دست یافت.

از سوى دیگر، با توجّه به اصل سرایت، یعنى تأثیر خصوصیّات و حالات درونى بر رفتار ظاهرى، باید با تفکّر و بهره‌گیرى از معارف اهل عرفان، بینش توحیدى به دست آورد و در نتیجه‌ى
آن، روحیّات موحّدانه پیدا کرد، تا در پى آن، خلقیّات شایسته به‌وجود آید و درنهایت، رفتارهاى پسندیده بروز کند.

همزمان از بیرون و درون به تزکیه و اصلاح خویش پرداختن، کار را بسیار آسان و زمان دستیابى به نتیجه را بسیار کوتاه مى‌کند.

۶/ در تمامى مسیر تزکیه‌ى عملى و اخلاقى، باید از خدا توفیق طلبید و مؤثّر واقع شدن تلاش‌ها را از او درخواست کرد؛ زیرا بى مدد حضرت حق، هیچ تلاشى به نتیجه نخواهد رسید.

به عنایت نظرى کن که من دلشده را         نرود بى مدد لطف تو کارى از پیش