روح همه‌ى طاعات و عبادات یاد خدا و توجّه قلب به حضرت حق است. سرچشمه‌ى همه‌ى کمالات و منشأ همه‌ى رفتارهاى شایسته، اخلاق پسندیده، روحیّات معنوى و اندیشه‌هاى متعالى، یاد خدا، و منشأ همه‌ى تباهى‌ها و انحطاط‌ها و باعث همه‌ى رفتارهاى ناشایست، اخلاق ناستوده، روحیّات پلید و افکار آلوده و زشت، غفلت و فراموشى خداست.

قلب همچون لامپ برق است که تا اتّصالش با منبع انرژى الکتریکى برقرار است، هم خود روشن است و هم محیط اطرافش را روشن مى‌کند. به محض اینکه ارتباطش با منبع انرژى الکتریکى قطع شود، هم خود خاموش مى‌شود و هم محیط اطرافش در تاریکى فرو مى‌رود. قلب تا ارتباطش با مبدأ هستى برقرار است و متوجّه و به یاد خداست، هم خود نورانى است و هم روان
شخص را، که به منزله‌ى حباب شیشه‌اى بر روى لامپ است، به نور روحیّات معنوى و خُلقیات ستوده روشن مى‌کند و هم پیکر شخص را، که به مثابه‌ى اتاقکى است که چراغ در آن قرار داده شده است، به نور اعمال صالحه روشن مى‌کند. قرآن کریم مى‌فرماید: اَللهُ نورُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ مَثَلُ نورِهِ کَمِشکوةٍ فیها مِصباحٌ المِصباحُ فى زُجاجَةٍ: خدا نور و روشنى‌بخش آسمان‌ها و زمین است. مثال نور خداوند همچون چراغدانى است که چراغى در آن قرار دارد و چراغ درون حبابى شیشه‌اى است.[۱]

چنین انسان یکپارچه نورانى، به هر جمعى وارد شود، نور را با خود به ارمغان مى‌برد. حتّى وقتى در جمع اهل دنیا و غفلت که اسیر ظلمتند حاضر مى‌شود، تا زمانى که بین آنها حضور دارد، ظلمت آنها زائل مى‌شود و آثار نورانى توجّه به حق در وجود و محفل آنها نیز تا حدودى پدیدار مى‌گردد. به تعبیر دیگر، مؤمن اهل ذکر، وجودى سرشار از خنکاى بهشتى است و حتّى هنگام عبور از جمع دوزخیان که در آتش غصّه و حسرت و حرص و حسد و بغض و عداوت شعله‌ورند، آتش دوزخ آنها را خاموش مى‌کند و دست‌کم تا وقتى که در جمع آنان حضور دارد، غصّه و حسرت و حرص و حسد و بغض و عداوت را از یادشان مى‌برد و خنکاى بهشتى را به آنها مى‌چشاند، گرچه ممکن است پس از اینکه جمع آنها را ترک گوید، آتش مزبور مجددآ زبانه بکشد و وجودشان را دربر گیرد. چنانکه پیامبر اکرم۹ مى‌فرمایند: اِنَّ النّارَ تَقولُ لِلمُؤمِنِ یَومَ القِیامَةِ: جُز یا مُؤمِنُ فَقَد اَطفَأَ نُورُکَ لَهَبى: روز قیامت آتش دوزخ به مؤمن مى‌گوید: اى مؤمن! عبور کن که هر آینه نور تو زبانه‌ى مرا خاموش کرد.[۲] در  

توضیح این آیه‌ى قرآن که مى‌فرماید: وَ اِن مِنکُم اِلّا وارِدُها کانَ عَلى رَبِّکَ حَتمآ مَقضیّآ : هیچ یک از شما نیست مگر اینکه وارد دوزخ مى‌شود و این بر پروردگارت حتمى و مقدّر است؛[۳] امام

باقر علیه السلام مى‌فرمایند : اِذا دَخَلَ اَهلُ الجَنَّةِ الجَنَّةَ قالَ بَعضُهُم لِبَعضٍ: اَلَیسَ قَد وَعَدَنا رَبُّنا اَن نَرِدَ النّارَ؟ فَیُقالُ لَهُم: قَد وَرَدتُموها وَ هِىَ خامِدَةٌ: وقتى بهشتیان وارد بهشت مى‌شوند، برخى از آنها به برخى دیگر مى‌گوید: آیا پروردگارمان به ما وعده نداد که وارد دوزخ مى‌شویم؟ به آنها گفته مى‌شود: به آن وارد شُدید در حالى که آن خاموش بود.[۴] و اهل‌بیت : در مورد خویش مى‌فرمایند: جُزنا وَ

هِىَ خامِدَةٌ: ما از دوزخ عبور کردیم در حالى که خاموش بود.[۵]

به علّت نقش محورى ذکر و یاد خدا در تعالى و سعادت انسان، در آیات قرآن کریم تمامى عناصر اصلى تعالى و سعادت، ذکر نامیده شده است. به خود قرآن ذکر اطلاق شده است. چنانکه مى‌فرماید: اِنّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّکرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظونَ : خود ما ذکر را نازل کردیم و ما حفظ‌کننده‌ى آن مى‌باشیم.[۶] و مى‌فرماید : اِن هُوَ اِلّا ذِکرٌ وَ قُرانٌ مُبینٌ: آن جز ذکرى و قرآنى آشکار نیست.[۷] پیامبر

اکرم۹ نیز ذکر نامیده شده‌اند. چنانکه قرآن مى‌فرماید: وَ یَقولونَ اِنَّهُ لَمـَجنونٌ وَ ما هُوَ اِلّا ذِکرٌ لِلعالَمینَ: و مى‌گویند او دیوانه (یا جن‌زده و مرتبط با جنّیان) است و او جز ذکرى براى جهانیان نیست.[۸] مأموریّت آن حضرت نیز در تذکّر خلاصه شده است. چنانکه قرآن مى‌فرماید : اِنَّما اَنتَ

مُذَکِّرٌ : تو فقط تذکّردهنده‌اى.[۹]

پیامبر اکرم۹ فرمودند : اَلا اُخبِرُکُم بِخَیرِ اَعمالِکُم وَ اَزکاها عِندَ مَلیکِکُم وَ اَرفَعَها فى دَرَجاتِکُم وَ خَیرٌ لَکُم مِنَ الدّینارِ وَ الدِّرهَمِ وَ خَیرٌ لَکُم مِن اَن تُلقوا عَدُوَّکُم فَتَقتُلونَهُم وَ یَقتُلونَکُم؟ قالوا: بَلى یا رَسولَ اللهِ. قالَ: ذِکرُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَثیرآ: آیا شما را با خبر سازم از بهترین کارهایتان و برترین و پاکیزه‌ترین اعمالتان نزد خداى حاکم بر شما و رفعت‌بخش‌ترین کارهایتان در مراتب شما و بهتر از پول‌هاى طلا و نقره براى شما و از این بهتر براى شما که با دشمنانتان رویارو شوید و آنها را بکشید و خودتان به شهادت برسید؟ پاسخ دادند: آرى اى رسول خدا. حضرت فرمودند: فراوان به یاد خداى عزّوجلّ بودن.[۱۰]

همچنین آن حضرت مى‌فرمایند: ذاکِرُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِى الغافِلینَ کَالمُقاتِلِ عَنِ الفارّینَ وَ المُقاتِلُ عَنِ الفارّینَ لَهُ الجَنَّةَ: شخصى که در جمع غافلان، به یاد خداى عزّوجلّ است، مانند مجاهد رزمنده‌اى بین سربازان فرارى است و مجاهد رزمنده‌ى بین سربازان فرارى، بهشت براى اوست.[۱۱] و نیز مى‌فرمایند: اِنَّ اَهلَ الجَنَّةِ لا یَتَحَسَّرونَ عَلى شَىءٍ فاتَهُم مِنَ الدُّنیا کَتَحَسُّرِهِم عَلى ساعَةٍ

مَرَّت بِغَیرِ ذِکرِ اللهِ: بهشتیان براى هیچ چیز که در دنیا از دستشان رفته است حسرت نمى‌خورند بدان گونه که براى ساعتى که بدون یاد خدا طى شده است حسرت مى‌خورند.[۱۲]

همان‌گونه که یاد خدا منشأ همه‌ى خوبى‌ها و کمالات است؛ فراموشى و غفلت از خدا نیز منشأ همه‌ى زشتى‌ها، انحطاط‌ها، ظلمت‌ها و محرومیّت از فیوضات الهى است. قرآن کریم مى‌فرماید :
نَسوا اللهَ فَنَسِیَهُم: خدا را فراموش کردند، خدا نیز آنها را به فراموشى سپرد.[۱۳]

در مثال قبل، اگر ارتباط لامپ با مبدأ انرژى الکتریکى قطع شود، هم خود لامپ خاموش مى‌شود و هم محیط اطراف آن در تاریکى فرو مى‌رود. قلبى هم که ارتباطش با مبدأ هستى قطع شود، هم خود ظلمانى و تاریک مى‌شود و هم روان صاحب آن قلب در تاریکى روحیّات پلید و خلقیّات زشت فرو مى‌رود و پیکر او نیز به ظلمت اعمال ناشایست و رفتار ناپسند مبتلا مى‌شود. چنین موجود یکپارچه ظلمتى، به هر جمعى وارد شود، ظلمت و تاریکى با خود به همراه مى‌برد و گرماى دوزخى وجود خویش را به دیگران نیز سرایت مى‌دهد.