در نظر سالک، همان‌طور که اصل وجود هر چیز از خداست؛ آثار آن نیز از جانب خدا و اثربخشى آن هم وابسته به مشیّت الهى است. و همان‌گونه که هستى موجودات لحظه به لحظه و آن به آن از جانب خداوند به آنها افاضه مى‌شود و لذا وجود آنها لحظه به لحظه و آن به آن متّکى و قائم به هستى و مشیّت الهى است؛ آثار و اثربخشى آنها نیز لحظه به لحظه و آن به آن متّکى و قائم به اراده‌ى خداست.

به بیان دیگر، همان‌طور که خود موجودات، جلوه و مظهر هستى خداوندند؛ اثربخشى آنها نیز جلوه و مظهر مؤثّر بودن خداست و هیچ چیز در هیچ لحظه، جز به مشیّت خداوند مؤثّر و داراى اثر نخواهد بود. بنابراین همان‌گونه که هستى واقعى منحصر به خداست و موجودات جلوه و نمود هستى خدایند؛ مؤثّر و صاحب‌اثر واقعى نیز تنها خداست و مؤثّرى جز خدا در عالم وجود ندارد. لا مُؤَثِّرَ فِى الوجودِ اِلاَّ اللهُ. آنچه از آثار که در مخلوقات پدیدار مى‌گردد، همان مؤثّر بودن خداست که در آینه‌ى وجود آنها منعکس مى‌شود.

پندار استقلال موجودات در اثر و گمان اینکه آنها مستقلاًّ داراى آثارى هستند، پندارى باطل و توهّمى مغایر با اصل توحید است. بنابراین همان‌گونه که شفابخشى دارو از خداست و هرگاه او بخواهد و اراده کند دارو مؤثّر واقع مى‌شود، کشندگى زهر نیز از اوست و تأثیر آن نیز قائم به مشیّت و خواست الهى است.

اگر کسى بپندارد که اتّصال، سیلان و نزول، ذاتى و خاصیّت لاینفکّ آب است، باید از او پرسید : پس چگونه رود نیل شکافته شد و آب، هر طرف، مثل کوهى روى هم قرار گرفت؟[۱] اگر کسى خیال

کند که سکون و اتّصال لازمه‌ى ذاتى و جدایى‌ناپذیر کوه است، باید از او سؤال کرد: پس چگونه کوه با تجّلى پروردگار، متلاشى و مندکّ شد؟[۲] اگر کسى گمان کند کوه ذاتاً در اثر نیروى جاذبه، به زمین

جذب مى‌شود، باید از او پرسید: پس چگونه کوه از زمین بلند شد و همچون قطعات ابر بر سر بنى‌اسرائیل سایه انداخت؟[۳] اگر فردى بپندارد که لازمه‌ى ذاتى و غیرقابل‌جدایى آتش، سوزاندن

است، باید از او سؤال کرد: پس چگونه آتش بر ابراهیم علیه السلام خنک و سلامت شد؟[۴] اگر شخصى

خیال کند که لازمه‌ى ذاتى و جدایى‌ناپذیر تیغ، بریدن است، باید از او پرسید: پس چگونه تیغ تیزى که
در دست ابراهیم علیه السلام بود، گلوى اسماعیل علیه السلام را نبرید؟[۵]

این موارد و هزاران مورد مانند آنها، همه گواهى مى‌دهند که اثر اشیاء، همچون هستیشان، ذاتى آنها نیست و وجود و بقاى آثار، هر لحظه وابسته به مشیّت الهى است و در حقیقت، اثر چیزها از خدا و بسته به مشیّت اوست.

بر این اساس، سالک تنها مؤثّر واقعى در عالم را خداوند متعال مى‌داند و بس و همان‌گونه که در فاعلیّت، خلق را کاره‌اى نمى‌دانست، در تأثیر نیز مخلوقات را هیچ‌کاره مى‌داند.