نیابت خاصّه در عصر غیبت صغری

پس از دوران امامت امام رضا(علیه السلام) دراثر محدودیّت‌هایی که حکومت بنی‌عبّاس برای ائمّه: ایجاد کرده بود‌ و نیز برای آماده کردن مردم جهت ورود به عصر غیبت، ائمّه: بسیاری از امور را که تا پیش از آن‌ مردم برای انجام آنها مستقیماً به ایشان مراجعه می‌کردند، به وکلا و نمایندگانی سپردند که خود آن بزرگواران تعیین کردند. به شیعیان نیز فرمان دادند که برای این امور‌ به ما مراجعه نکنید و از طریق نمایندگان ما با ما در ارتباط باشید. پرداخت خمس‌ و پرسیدن سؤالات شرعی نمونه‌هایی از این امورند. این کار نوعی تمرین دادن شیعیان برای ارتباط غیرحضوری با امام نیز بود.

از زمان امام رضا(علیه السلام)، ائمّه: محصور بودند و ارتباط مردمی آنها توسط حکومت بنی عبّاس کاملاً تحت کنترل بود؛ خصوصاً در دورانی که به سامرا منتقل شدند، در بین نظامیان کاملاً محصور بودند؛ لذا از طریق نوّاب با شیعیانشان ارتباط داشتند. امام هادی‌(علیه السلام) قلمرو کشور اسلامی را به چهار منطقه تقسیم کردند و برای هر یک از آنها، یک نایب تعیین فرمودند. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز با آغاز امامتشان که با شروع غیبت صغرای آن حضرت همزمان‌ شد، نایب و وکیل پدر بزرگوارشان را که عثمان‌بن‌سعید عمروی نام داشت‌‌، به این امر گماردند.

از رحلت امام عسکری علیه السلام در سال دویست و شصت هجری قمری تا آغاز دوران غیبت کبرای امام عصرارواحنا‌فداه که با از دنیا رفتن علیّ بن محمّد سَمُری، چهارمین نایب خاص آن حضرت مقارن است؛ حدوداً هفتاد سال است. در این مدّت چهار نایب به ترتیب نمایندگی حضرت حجّت‌(علیه السلام) را بر عهده داشتند و حضرت مهدی ارواحنا فداه در جایی مُختفی و پنهان بودند و جز نوّاب خاص کسی از محلّ اقامت آن حضرت خبر نداشت. لذا کسی نمی­توانست آن حضرت را ببیند. در این دوران نوّاب خاص رابط بین حضرت با مردم بودند. اوّلینِ آنها چنانکه گفتیم عثمان‌بن‌سعید بود که پیش از آن نایب امام عسکری علیه السلام نیز بود. ظاهراً مدّتی نایب امام هادی‌(علیه السلام) هم بوده است. لذا وقتی­ امام عسکری علیه السلام از دنیا رفتند، پیرمرد بود. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف او را به نیابت خویش منصوب فرمودند. ولی چون پیر بود، از آن پس عمر زیادی نکرد. از روزی که نیابت امام عصرارواحنا‌فداه را عهده­دار شد، حدود هفت سال بیشتر زنده نبود. وقتی او از دنیا رفت، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیابتشان را به پسر او، محمّد‌بن‌عثمان سپردند. محمّد‌بن‌عثمان تا پایان عمرش، سی و هشت سال نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بود. وقتی او از دنیا رفت، امتحان عجیبی اتّفاق افتاد! به خدا پناه می‌بریم. خدا انسان را از لغزش و انحراف حفظ کند. در آن زمان افراد برجسته­یی بین شیعه بودند که احتمال می­رفت یکی از آنها بعد از محمّد‌بن‌عثمان نایب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بشود؛ یکی از این افراد برجسته، فردی به نام شلمغانی بود. شلمغانی شخص کوچکی نبود؛ فقیه و عالم بزرگ شیعه بود. امّا وقتی­ امام عصرارواحنا‌فداه نیابتشان را به حسین‌بن‌روح‌نوبختی که ایرانی تبار بود، سپردند؛ در اثر جاه­طلبی و قدرت­طلبی، این امر بر شلمغانی گران آمد و پس از مدّتی او یکی از دشمنان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شد و کار به جایی رسید که در توقیعی که از ناحیه‌ی حضرت مهدیارواحنا‌فداه صادر شد، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف او را لعن کردند. ببینید چقدر جاه‌طلبی و قدرت‌طلبی خطرناک است؛ خدا انسان را به خودش وانگذارد که از کجا به کجا می­افتد![i]

حسین‌بن‌روح حدود بیست و یک سال نیابت امام عصرارواحنا‌فداه را برعهده داشت و با رحلت او امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف علی‌بن‌محمّد‌سَمُری را نایب خویش قرار دادند. او نیز پس از آن عمر زیادی نکرد و حدود سه سال بیشتر زنده نبود. در هفته­ی پایانی عمر او، توقیعی از جانب امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خطاب به او صادر شد و طیّ آن به او فرمودند ظرف چند روز آینده از دنیا خواهی رفت و با مرگ تو باب نیابت خاصّه مسدود می‌شود و تا ظهور کلّی، دیگر نایب خاصّی وجود نخواهد داشت و از این به بعد هر کس ادّعای مشاهده کرد، یعنی مدّعی شد مثل شما چهار نفر که نایب خاص من بودید و از مکانی که من در آن بودم باخبر بودید و هر وقت کاری داشتید، پیش من می­آمدید؛ او هم چنین موقعیّتی دارد و هر وقت بخواهد می‌تواند پیش من بیاید و من را ببیند، او را تکذیب کنید؛ او دروغگوست و سخنِ گزافی می‌گوید.

از این زمان عصر غیبت کبرای حضرت مهدی‌ارواحنا‌فداه آغاز شد و آن حضرت نوّاب عام خویش را که همان علما و فقهای صالح و وارسته‌ی شیعه هستند، مسؤول رسیدگی به امور شیعیان قرار دادند. این‌گونه دوران نیابت عامّه فرا رسید.

چنانکه گفتیم دوران غیبت صغرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف قریب هفتاد سال است. بعضی از علمای شیعه پنج سالِ دوران زندگی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر پدر بزرگوارشان امام عسکری علیه السلام را نیز جزء غیبت صغریٰ تلقّی کرده‌اند؛ چون در آن دوران امام عسکری علیه السلام آن حضرت را به همه نشان نمی­دادند؛ زیرا جان ایشان را خطر تهدید می‌کرد و حکومت با توّجه به خبرهایی که از طریق احادیث شنیده بود، که دوازدهمین امام شیعه ریشه­ی حکومت‌های جور را برمی­کَند؛ به شدّت در پی از بین بردن دوازدهمین امام بود؛ لذا امام عسکری حضرت مهدی(علیهما السلام)را فقط به برجستگان از شیعه که مورد اعتماد خاصّ آن حضرت بودند، نشان می­دادند. بر این اساس بعضی از علمای شیعه قائلند آن پنج سال نیز جزء دوران غیبت صغری به‌شمار می‌آید؛ لذا دوران غیبت صغری را هفتاد و پنج سال می‌دانند.