فصل ششم: اتّصال دو سیم مثبت و منفی دستگاه آفرینش 

شمس     تبریزی و مولای روم به حکم ازلی شبیه به دو سیم مثبت و منفی دستگاه آفرینش بودند که از اتصال آنها چنان نوری در عالم عرفان نمودار شد و چنان صاعقه‌ای تولید نمود که آتش به جان عاشقان جانباز، مطربان بزم لَوْلاکَ لَمـٰا خَلَقْتُ اْلاَفْلاک،[۱] طوطیان شیرین‌لب شیرین‌گفتار، ناصحان دریای معرفت، قدسیان عالم ادراک، ناجیان بلاکش دوران، قاصدان رمز کامیابی، کیمیاگران بوته‌ی امتحان، زد. تا دنیا دنیاست جرقّه‌های این صاعقه حتّی مخازن باروت‌های نموک را نیز مشتعل خواهد ساخت.

اگر تا به حال نام مستعار و یا تخلّصی به کسی داده شده باشد که در کلیه‌ی حالات با فعل شخص مطابقت داشته باشد، نام «شمس» است که به «محمّدبن‌علی»[۲] تابیده شده است.

شمس نور عالم‌تابی دارد که برخلاف شمس آسمان که انوار و حرارتش رو به نقصان می‌باشد، اشتعالش در دل جانان زیادتر می‌گردد و همچنین ستارگانی به عالم امکان، در پرتو انوار خود که تجلّی‌گاه مظهر حق می‌باشد، نمودار می‌سازد.

آتشی که از نهاد مولای روم شعله‌ور گردیده، سعی نموده است که تا در ضمن قصیده‌ای، شمس را معرفی نماید. این است که قلب سالکان راه حقیقت و طریقت را مبدّل به خاکستر می‌نماید. مع‌الوصف بعضی‌ها نخواسته و یا نتوانسته‌[اند] به مفهوم حقیقی قصیده‌ی مزبور پی برند؛ لذا رومی را دلسوز آهنگ‌های قدیمی عصر خودش معرفی نموده و اظهار می‌نمایند که برای هم‌آهنگی اشعارش از کلمات متشابه کمک می‌گرفته.

انسان اگر با جزیی معرفتی به حال رومی توجّه داشته باشد، استنباط می‌نماید که قلب سوخته، چشمان اشکبار، فارغ از دنیا، سرگردان در وادی توحید، مست باده:

دنبال آهنگ‌های قدیمی نمی‌رود که آنها را با اشعار روح‌پرورش زنده گرداند.

آیا پسر پنج ساله محمّد ابن حسین، خطیبی معروف به سلطان العلماء،[۴] از فشار خوارزم‌شاه از بلخ جلای وطن نمود و به بغداد و مکه رهسپار شد و با زهد و تقوای بهاء‌الدین، سلطان العلماء وقت مطالعه‌ی موسیقی را داشته و یا در سنین بین ۶۵ تا ۷۰ سالگی در فراق شمس تبریزی مجبور شد با ایمان یقینی که به عالم اسلام داشت، جمله‌ی آلام و زجری که در فراق شمس می‌کشید [را] در مقابل نوسانات سیم‌های ساز از یاد ببرد که هیچ؛ بلکه به‌فکر احیای آهنگ‌های محلّی قدیمی، موسیقی را بیاموزد و گذشته از تمام این مراحل، اشعار خودش را با استفاده از آهنگ‌های قدیمی، با قافیه‌های متشابه و گنگ!! و پای چوبین استدلال!!! تحویل جامعه‌ای دوره‌ای که حتّی با سرودن اشعار او موافق نبودند، بدهد؟

آیا مولانا درباره‌ی سرودن شعر زیر هیچ یک از تشبیهاتی را که در فوق گذشت، در نظر گرفته تا موفّق شده که بگوید:

و یا اینکه از تنگی قافیه به شمس‌الدّین پناه می‌بردکه می‌فرماید:

الا ای بـاد شـبـگـیـرم! بـیـار اخـبـار شـمـس‌الــدّیـن

خـداونـدم؛ ولـی دانـی تـو از اسـرار شـمـس‌الــدّیـن

یکی غاری است کاندر وی ز سر تا سر همه روح است

بـرونِ غـار حـق حــارس، درون غـار شـمـس‌الـدّیـن

ز جـسم و روح‌ها بـگـذر، حـجاب از عشق بر هـم دَر

دو صـد مـنزل از آن سـوتـر ببین بـازار شـمس‌الـدّیـن

قَـلایــدهـای دُر   دارد بـنـاگـوش ضـمــیـر مـن

از آن الـفــاظ وحـی‌آسـای شـکربـار شـمــس‌الـدّیـن

اَیـا ای دل تــو آنـجـایـی کـه نـوشَــت بـاد وصـل او

ولیکن زحـمتش کطم کـن، تـو از آزار شـمـس‌الـدّیـن

بـصـر در دیــده بـفـزایــد، اگـر در دیـده ره یـابـد

بـه جـای تـوتـیـا و کـحـل نـاگـه خـار شـمس‌الـدّین

بـه هـر ســویـی چــو تــو زاری، هـزاران زار او دارد

مـپندار از سـر نِـخوت، تـویـی بـس زار شـمس‌الدّیـن

بـه لـطف خـویـش یـک چـنـدی مـهار اشترش دادت

وگـرنـه خـود که یـارد آنـکه بـاشـد یـار شـمس‌الدّین

خـراب دیــن و دنـیـا را نـبـاشـد هـیـچ اصـلاحــی

مـگر از لـطـف بـی‌پـایان و از هـنجار شـمـس‌الـدّیـن

شـب تـاریـک تــو ای دل، نـبـینــد روز را هــرگــز

مـگـر از نـور و از اشــراق آن رخـسـار شـمس‌الـدّیـن

عـجـب، بـاشـد کــه روزی مـن بگـیرم جام وصل او؟

شـوم مـست و هـمی‌گـویـم که: من خَمّار شمس‌الدّین[۷]

اگر بعضی از اشعار مثنوی به عقیده‌ی بعضی‌ها جنبه‌ی خرافات دارد، دلیل بر خرافاتی‌بودن مولای روم نیست؛ چون خود فرماید:

و همچنین اشارتی نموده که:

کجا مَجاز می‌تواند درباره‌ی حقیقت اظهار خودیت کند و کجا می‌تواند حقیقت و نهاد مطلبی را که درخور فهم و درک آن نیست پی ببرد؟ طفل شیرخوار جز نام و رنگ و طعم شیر چه درک می‌کند؟ آیا از خواص شیمیایی شیر برای او گفتن جز رنج خود و ناراحتی طفل نتیجه‌ی دیگری عاید خواهد شد؟ خیر.