توضیح آغازین 

از عارف بالله استاد سیّدجلال تناوشرحمه الله دست‌نوشته‌ای موجود است با عنوانِ «شمسِ مولوی».[۱] این دست‌نوشته، پس از تحریرِ نخست، یک بار دیگر به صورت نهایی در دفتری آراسته و منظّم، به‌خطّ ایشان، پاکنویس شده است. مبنای ما در ارائه‌ی نوشته‌ی حاضر، همین دفتر اخیر است و تنها در پاره‌ای موارد و عمدتاً به‌منظور مقایسه، از یادداشت‌های قبلی ایشان بهره جسته‌ایم.

پاسخِ این پرسش که چرا مرحوم تناوش ازبین موضوعات متعدّد و متنوّع حیطه‌ی عرفان اسلامی، به این موضوع پرداخته است، به بازشناسی اهمّیّت خاصّ طرحِ ناقص یا نادرستِ این مبحث در روزگاری برمی‌گردد که عمدتاً چهره‌ای خشک و بی‌روح از دین مقدّس اسلام ارائه شده بود.

در آن دوران، از یک‌سو کسانی می‌کوشیدند تا با عنوان مبارزه با صوفی‌گری به بخشی از اصیل‌ترین مباحثِ مورد تأییدِ مسلّم اسلام ناب بتازند و از سویی دیگر کسانی با عنوان‌های فریبنده‌ی روشنفکرانه می‌خواستند تا مفاهیم عرفانی دین را از فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی جدا کنند.

مرحوم تناوش در این میان با پرداختن به شمس تبریزی و مولوی، به‌دنبال احیای بخشی جذّاب و حیات‌بخش از تعالیم اهل‌بیتعلیهم السلام بود که مورد تغافل عام و خاص قرار داشت.

شاید زمینه‌ی دیگر، در این پردازش و نگاه به تعلّق خاطرِ مولانا به شمس تبریزی و شعله‌وری وی در اثر این دیدار، به تجربه‌ی خاصی بازگردد که مرحوم تناوش از ملاقات و بهره‌جستن از یک شخصیّت عظیم و والای عرفانی، یعنی عارف واصل حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمّدجواد انصاری همدانیرحمه الله داشت.

آری تنها:

مِیْ‌خورده تواند که کُند مدحِ مِیِ ناب     تفصیل، به میخانه بُود درسِ وِلا را

مرحوم تناوش حسب احساس وظیفه‌ی خاصی که می‌کرد، کوشید در مسیر ابهام‌زدایی از بعضی گوشه‌ها و ظرایف عرفانی، در ترویج و تبلیغ احساسات و عواطف دینی، به میدان آید و درحدود بضاعت و توانایی خود قدم بردارد و قلم بزند.

با توجّه به محتوای دفتری که حاوی مطالب نهایی ایشان در این مبحث بود، بدون تصرّف، کوشیدیم تا مجموعه‌ی مطالب، به همان شکل و ترتیبی که مورد نظرشان بوده است، تقدیم خوانندگان علاقه مند گردد.

پیش از آغاز هر فصل، در صفحه‌ای مستقل، قطعه‌ای سرشار از احساس آمده و درپی آن، فصل مربوطه نگاشته شده است. این قطعات در صفحه‌ای جداگانه و با فرورفتگی از سمت راست، متمایز گردیده است.

در فصول گوناگون، به‌اقتضای موضوعِ مورد بحث، غزل یا غزلیات متعدّدی از دیوان شمس یا ابیاتی از مثنوی مولانا آمده است. با کنکاشی که در «کتابخانه ملّی»،[۲] بین نسخه‌های تصحیح‌شده‌ی بسیار و چاپ‌های مختلفِ «دیوان شمس تبریزی» به‌عمل آمد، معلوم شد، منبع مورد استفاده‌ی مرحوم تناوش چاپِ ذیل، از این دیوان بوده است:

غزلیّات شمس تبریزی؛ جلال‌الدین محمّد بلخی، به اهتمام منصور مشفق، با مقدمّه‌ی استاد جلال‌الدین همایی؛ انتشارات صفی‌علیشاه؛ تهران؛ ۱۳۶۸ (چاپ هشتم).

البتّه چون از آخرین چاپ نسخه‌ی فوق، سال‌ها می‌گذرد و تقریباً در دسترس نیست، در مواردی که امکان‌پذیر بوده است، پس از ارجاع به منبعِ اخیر، در ادامه‌ی پانوشت، به منبع زیر نیز ارجاع داده‌ایم که اگرچه غزلیاتِ مورد استفاده‌ی مرحوم تناوش را با اندکی تفاوت نقل کرده است؛، ولی درعوض، در کتابفروشی‌ها، کتابخانه‌ها و خصوصاً در فضای مجازی، بیشتر در دسترس جویندگان است:

کلیّات شمس تبریزی مشتمل بر ۴۲۰۰۰ بیت اشعار فارسی و عربی و ملمّعات ۳۵۰۲ غزل و قصیده و مقطّعات و ترجیعات با ۱۹۹۵ رباعی [به انضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع‌الزمان فروزانفر، به ضمیمه فرهنگ لغات و تعابیر دیوان شمس]؛ مولانا جلال‌الدین محمّد مولوی رومی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر؛ تهران؛ چاپ دهم، فروردین ۱۳۶۳/

در مورد مثنوی هم منبع ما این کتاب بوده است:

مثنوی معنوی؛ مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی؛ بسعی و اهتمام رینولد آلّین نیکلسون؛ مؤسسة انتشارات امیرکبیر؛ تهران؛ ۱۳۶۶/

طبق روالی که داشته‌ایم، نخستین بار که از یک مأخذ استفاده کردیم، مشخصات کتابشناسی آن را به‌ترتیبِ ذیل آورده‌ایم:

نام کتاب؛ نام نویسنده، نام مصحّح و محقّق؛ نام مترجم؛ ناشر؛ مکان انتشار؛ زمان انتشار؛ شماره‌ی مجلّد و صفحاتِ مورد استفاده.

در دفعاتِ بعدِ استفاده از آن منبع، به آوردن نام کتاب و شماره‌ی صفحه یا صفحاتِ موردِ نظر، اکتفا کرده‌ایم. ضمناً باید توجّه داشت، هرجا از «غزلیات شمس تبریزی» نام برده شده، مقصود نسخه‌ای است که به اهتمام منصور مشفق، منتشر شده است و از نسخه‌ی تصحیح‌شده توسّط بدیع‌الزمان فروزانفر با عنوان «کلیّات شمس تبریزی» یاد کرده‌ایم.

در مورد پانوشت‌هایی که در متنِ حاضر آمده، یکسره تمامی پانوشت‌ها از نگارنده‌ی این سطرهاست و در مواردی که از منابعی برای تنظیم پانوشت استفاده شده است، کوشیده‌ایم در حدّ مقدور، بین دو قلّاب []، مشخصات منبع مورد استفاده را ذکر کنیم.

در دو مورد، اشعاری تکرار شده است که اگرچه ابیات، تکراری است؛ ولی هربار به منظوری متفاوت از پیش، به‌عنوان شاهدمثال آورده شده‌اند. ازاین‌رو ما نیز نظر به مفهومی که ارائه‌ی آن مورد نظر مرحوم تناوش بوده است، عیناً ابیات را آورده‌ایم.

تاریخ نگارش «شمس مولوی» در هیچ‌یک از دو نسخه‌ی دستنویس مرحوم تناوش ذکر نشده، ولی به قرائن موجود در متن می‌توان پی برد که مربوط به سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است.

دست‌نوشته‌ی ذیل با هدف ارائه‌ی گوشه‌ای از دید لطیف و زیبای شخصیّتی معاصر و صاحب‌تجربه در عرصه‌های معنوی در زمینه‌ی فهم بهتر اندیشه‌ها و حالات عرفانی ملاّی رومی در معرض دید خوانندگان قرار داده شده است. و البتّه حکایت همچنان باقی است...